معماری به نام داریوش بوربور طرحی را برای مدرنیزه‌سازی محوّطۀ حرم پیشنهاد داده بود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی کنار گذاشته شد. احتمالاً ساخت و سازهایی که در بیست سال گذشته صورت گرفته موجبات خشمگین‌تر شدن نیروهای اجتماعی را فراهم آورد و باعث شد که این افراد روانۀ خیابان‌ها شوند.

شایعه شده است که رقبای تندروی حسن روحانی، رئیس‌جمهور اصلاح‌طلب ایران اعتراضات خیابانی را از پایگاه ملّت‌گرا-مذهبی خود در مشهد سازمان‌دهی کرده‌اند. خانم آذر تشکّر جامعه‌شناسی است که دورۀ تحصیلات خود را در شهر مشهد سپری کرده است. وی معتقد است که این شایعه، موضوع افزایش شکاف اجتماعی را تحت‌الشّعاع قرار می‌دهد و لذا نباید توجّه چندانی به آن شود.

افزایش نابرابری‌ها
جمعی از مقامات طراز اول کشور (که بسیاری از آنها به بنیاد خیریۀ آستان قدس که متولّی حرم امام رضاست وابسته هستند) از وجود انبوه هتل‌های لوکس و ساخت‌وسازهای محلۀ ثامن در پیرامون حرم منتفع می‌شوند. به گفتۀ تشکّر، سرعت بالای تحوّلات نابرابری‌ها را تشدید کرده است. مردم این تجاری‌سازی‌ها، انباشتگی سرمایه و اختلاس‌های احتمالی را می‌بینند. اما این شکل از توسعۀ اقتصادی برای محافظه‌کارانی که شهر را تحت مدیریت خود گرفته‌اند بسیار آرمانی است.

حتّی ممکن است وجود این همه ثروت و ریخت‌وپاش در یک مکان مقدّس، از نظر روستانشینان فقیری که برای زیارت رهسپار مشهد می‌شوند و بعضاً نیروی کار ساخت‌وساز آن را تشکیل می‌دهند، مزوّرانه به نظر برسد. به گفتۀ تشکّر، “بسیاری از زوّار افراد متدیّنی هستند و نابرابری‌هایی را که در زندگی روزمره وجود دارد مشاهده می‌کنند. لذا فکر نمی‌کنم که اعتراضات به همین‌جا ختم شود.”

مشهد به روایت آمار و ارقام
مساحت حرم امام رضا 598657 متر مربّع است و لذا بزرگ‌ترین عبادتگاه جهان به شمار می‌رود.
خلیفۀ عباسی هارون الرشید کسی بود هفتمین امام شیعیان را به قتل رساند و قبر وی در جوار مرقد امام رضا (امام هشتم شیعیان که توسط مأمون پسر هارون کشته شد) واقع شده است.
55% از هتل‌های ایران در شهر مشهد واقع شده است.
90% زعفران جهان محصول ایران است.

تاریخچۀ شهر مشهد
امام رضا در سال 818 میلادی با انگوری زهرآگین مسموم شد و از دنیا رفت و بدین ترتیب بود که روستای کوچک خراسان به مکانی زیارتی مبدّل شد. متعاقباً بازارها و تسهیلات رفاهی نیز به منظور خدمات‌رسانی به زائران در اطراف مرقد شکل گرفتند. در قرن سیزدهم میلادی در زمان حملۀ مغول‌ها بود که مشهد به شهر مهمّی تبدیل شد. ازبک‌ها به این کانون مذهبیِ رو به‌توسعه چشم طمع داشتند و در قرن شانزدهم آن را به اشغال خود درآوردند، اما هنگامی که نادرشاه افشار مشهد را به پایتخت خود تبدیل کرد، شهر از چنگ ازبک‌ها آزاد شد. چند سلسله بعد، در اوایل قرن بیستم، رضا شاه مدرنیزه‌سازی مشهد را آغاز کرد و اولین نیروگاه، اتوبوس‌رانی و سرشماری جمعیت (76471 نفر) را در این شهر ترتیب داد. از آن زمان تا به امروز جمعیت این شهر چند برابر شده است.

مشهد به روایت صدا و تصویر
در سال 1969 مسعود کیمیایی فیلم تأثیرگذاری تحت عنوان «قیصر» ساخت که در میان‌پرده‌ای از آن، شخصیتِ ضدّقهرمانِ فیلم، پیرزنی را برای زیارت امام رضا به مشهد می‌برد.

محمدرضا شجریان یکی از برجسته‌ترین اساتید موسیقی کلاسیک ایران محسوب می‌شود. این در حالی است که وی اجازه ندارد در زادگاه خود، یعنی شهر مشهد کنسرت برگزار کند، چون در حال حاضر برگزاری کنسرت در این شهر ممنوع است.

خرده‌فرهنگ کلیدی
به گفتۀ تشکّر، اعیان‌نشین‌سازیِ محلۀ ثامن دارد باعث می‌شود مردم معمولی ایران از زیارت رفتن بیزار شوند. “اهالی روستاها و شهرهای کوچک نمی‌توانند مکان مناسبی برای اقامت پیدا کنند. آنها استطاعت اقامت در این هتل‌های گران‌قیمت را ندارند و معمولاً خانه‌هایی نقلی را در کوچه‌های تنگ و باریک اجاره می‌کنند.” حتّی با این که اخیراً هزینۀ اقامت زائران بین‌المللی تغییراتی کرده (طبق گزارش‌ها، هزینه‌ها 20% کاهش داشته)، موضوع اسکان مسافران دارد به یک معضل تبدیل می‌شود.

با به وجود آمدن تنش‌های اخیر میان ایران و عربستان که باعث افت شمار گردشگران خارجی شده، اتّکای شهر بر گردشگری مذهبی مشهودتر شده است. لذا طیّ اقدامی باورنکردنی، تلاش شده تا برای تفرّج در مشهد، انگیزه‌های بیشتری به زوّار داده شود. لذا پارک‌های آبی فراوانی در این شهر احداث شده است. تشکّر می‌گوید: ” زائران تنها یک یا دو بار به حرم می‌روند و پس از آن، وقت آزاد زیادی دارند. لذا در اینجا فعالیت‌های مذهبی و تفریحی در هم‌ تنیده‌ شده‌اند.”

کیفیت زندگی در مشهد به چه صورت است؟
در خارج از محلۀ ثروتمندنشین واقع در مرکز شهر، محرومیت به نحو هشداردهنده‌ای در حال افزایش است. رشد و توسعۀ توأم با شتابزدگی در مشهد (امروز این شهر از مساحت 22000 هکتاری که در برنامۀ سال 1995 تعیین شده بود فراتر رفته است) این شهر را مستعدّ به وجود آمدن محلّات فقیرنشین کرده است. ظاهراً 33% از جمعیت مشهد در 22% از مساحت زمینی این شهر تراکم یافته و گفته می‌شود که این رقم ظرف سال‌های آتی به دو سوم خواهد رسید.

برای کسانی که در فقیرنشین‌ترین نواحی مشهد زندگی می‌کنند، زیرساخت‌ها و خدمات‌رسانی‌ها بسیار بسیار ضعیف است: هشتصد هزار نفری که در 42 محلۀ حومۀ شهر به سر می‌برند تنها یک بیمارستان دارند و در بعضی از جاها در ازای هر 16000 نفر تنها یک داروخانه وجود دارد. تردّد کارگران میان مرکز شهر و حومۀ آن نیز زمان زیادی می‌برد. لذا مشاهده می‌کنیم که آشوب‌ها و اغتشاشات به‌وجود‌آمده دلایل متعدّدی دارند. به گفتۀ تشکّر، “مردم خسته و ناامید شده‌اند. اگر یک جوان بخواهد در این شهر شغلی را آغاز کند، فقط می‌تواند در مشاغل موقت و ناپایدار مشغول به کار شود.”

نگاهی به شهرداری
آستان قدس رضوی که مالک 43% از اراضی شهر است و در حوزۀ حرم از اقتداری واتیکان‌گونه برخوردار است، گاهی قدرت مرموزی از خود به نمایش می‌گذارد. یکی از مصادیق این قضیه کدورتی است که در سال 2011 میان آستان قدس و مسئولین شهرداری به وجود آمد. موضوع مربوط به دیوارنگاره‌هایی بود که پس از انقلاب بر روی بعضی از دیوارهای شهر نقش بسته بود. در پنجم ژوئن آن سال 2200 مترمربّع از دیوارنگاره‌های شاهنامۀ فردوسی یک‌شبه از روی دیوارها پاک شد. این پروژۀ 30000 دلاری در میدان و بلوار فردوسی به نمایش درآمده بود، اما دیوارها متعلّق به آستان قدس رضوی بود که با تصویرگری‌های سکولاری سر مخالفت داشت. شهرداری نیز که توان مقابله با این تصمیم را نداشت، دو سال بعد دیوارنگاره‌ها را در مکان دیگری نقّاشی کرد.

سپاه انقلاب نیز دیوارنگاره‌هایی از شاهنامه را درست روی دیوارهای روبروی مجتمع ورزشی آستان قدس علم کرد. هنرهای عمومی ابزاری است که این بنیاد و دیگر گروه‌های مذهبی از طریق آن، قوانین آسمانی و قدرت زمینی خود را به مردم خاطرنشان می‌شوند. به گفتۀ تشکّر، مسئولان سعی دارند از طریق تصویرگری‌های بصری نیز مردم را به اخلاقیات دعوت کنند.

آیندۀ شهر مشهد
باید گذشته از حرم به جاهای دیگر شهر هم پرداخته شود و بقیۀ نقاط شهر نیز به وسایل حمل و نقل عمومی مجهّز گردد. در سال 2011 خطّ مترویی بین غرب تا جنوب شرق مشهد راه‌اندازی شد (اولین خط مترو در ایران که به فرودگاه منتهی می‌شد) و فاز دوم خطّ متروی دو نیز فوریۀ سال گذشته آغاز به کار کرد. دستگاه‌های حفر تونل هم‌اکنون در خطّ سه در حال فعالیت هستند و احداث دو خطّ دیگر و یک سیستم مونوریل نیز در دست بررسی است.

قسمت اعظم خطّ 926 کیلومتریِ قطار برقی که در اوایل دهۀ 2020 تهران و مشهد را به هم متّصل خواهد کرد، با بودجۀ چین در دست احداث است. این خطّ قطار برقی که بخش مهمّی از برنامۀ «یک کمربند، یک جادۀ» چین را تشکیل داده است نشان می‌دهد که شهر مشهد صرفاً از صبغۀ زیارتی برخوردار نیست.

معماری به نام داریوش بوربور طرحی را برای مدرنیزه‌سازی محوّطۀ حرم پیشنهاد داده بود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی کنار گذاشته شد. احتمالاً ساخت و سازهایی که در بیست سال گذشته صورت گرفته موجبات خشمگین‌تر شدن نیروهای اجتماعی را فراهم آورد و باعث شد که این افراد روانۀ خیابان‌ها شوند.

شایعه شده است که رقبای تندروی حسن روحانی، رئیس‌جمهور اصلاح‌طلب ایران اعتراضات خیابانی را از پایگاه ملّت‌گرا-مذهبی خود در مشهد سازمان‌دهی کرده‌اند. خانم آذر تشکّر جامعه‌شناسی است که دورۀ تحصیلات خود را در شهر مشهد سپری کرده است. وی معتقد است که این شایعه، موضوع افزایش شکاف اجتماعی را تحت‌الشّعاع قرار می‌دهد و لذا نباید توجّه چندانی به آن شود.

افزایش نابرابری‌ها
جمعی از مقامات طراز اول کشور (که بسیاری از آنها به بنیاد خیریۀ آستان قدس که متولّی حرم امام رضاست وابسته هستند) از وجود انبوه هتل‌های لوکس و ساخت‌وسازهای محلۀ ثامن در پیرامون حرم منتفع می‌شوند. به گفتۀ تشکّر، سرعت بالای تحوّلات نابرابری‌ها را تشدید کرده است. مردم این تجاری‌سازی‌ها، انباشتگی سرمایه و اختلاس‌های احتمالی را می‌بینند. اما این شکل از توسعۀ اقتصادی برای محافظه‌کارانی که شهر را تحت مدیریت خود گرفته‌اند بسیار آرمانی است.

حتّی ممکن است وجود این همه ثروت و ریخت‌وپاش در یک مکان مقدّس، از نظر روستانشینان فقیری که برای زیارت رهسپار مشهد می‌شوند و بعضاً نیروی کار ساخت‌وساز آن را تشکیل می‌دهند، مزوّرانه به نظر برسد. به گفتۀ تشکّر، “بسیاری از زوّار افراد متدیّنی هستند و نابرابری‌هایی را که در زندگی روزمره وجود دارد مشاهده می‌کنند. لذا فکر نمی‌کنم که اعتراضات به همین‌جا ختم شود.”

مشهد به روایت آمار و ارقام
مساحت حرم امام رضا 598657 متر مربّع است و لذا بزرگ‌ترین عبادتگاه جهان به شمار می‌رود.
خلیفۀ عباسی هارون الرشید کسی بود هفتمین امام شیعیان را به قتل رساند و قبر وی در جوار مرقد امام رضا (امام هشتم شیعیان که توسط مأمون پسر هارون کشته شد) واقع شده است.
55% از هتل‌های ایران در شهر مشهد واقع شده است.
90% زعفران جهان محصول ایران است.

تاریخچۀ شهر مشهد
امام رضا در سال 818 میلادی با انگوری زهرآگین مسموم شد و از دنیا رفت و بدین ترتیب بود که روستای کوچک خراسان به مکانی زیارتی مبدّل شد. متعاقباً بازارها و تسهیلات رفاهی نیز به منظور خدمات‌رسانی به زائران در اطراف مرقد شکل گرفتند. در قرن سیزدهم میلادی در زمان حملۀ مغول‌ها بود که مشهد به شهر مهمّی تبدیل شد. ازبک‌ها به این کانون مذهبیِ رو به‌توسعه چشم طمع داشتند و در قرن شانزدهم آن را به اشغال خود درآوردند، اما هنگامی که نادرشاه افشار مشهد را به پایتخت خود تبدیل کرد، شهر از چنگ ازبک‌ها آزاد شد. چند سلسله بعد، در اوایل قرن بیستم، رضا شاه مدرنیزه‌سازی مشهد را آغاز کرد و اولین نیروگاه، اتوبوس‌رانی و سرشماری جمعیت (76471 نفر) را در این شهر ترتیب داد. از آن زمان تا به امروز جمعیت این شهر چند برابر شده است.

مشهد به روایت صدا و تصویر
در سال 1969 مسعود کیمیایی فیلم تأثیرگذاری تحت عنوان «قیصر» ساخت که در میان‌پرده‌ای از آن، شخصیتِ ضدّقهرمانِ فیلم، پیرزنی را برای زیارت امام رضا به مشهد می‌برد.

محمدرضا شجریان یکی از برجسته‌ترین اساتید موسیقی کلاسیک ایران محسوب می‌شود. این در حالی است که وی اجازه ندارد در زادگاه خود، یعنی شهر مشهد کنسرت برگزار کند، چون در حال حاضر برگزاری کنسرت در این شهر ممنوع است.

خرده‌فرهنگ کلیدی
به گفتۀ تشکّر، اعیان‌نشین‌سازیِ محلۀ ثامن دارد باعث می‌شود مردم معمولی ایران از زیارت رفتن بیزار شوند. “اهالی روستاها و شهرهای کوچک نمی‌توانند مکان مناسبی برای اقامت پیدا کنند. آنها استطاعت اقامت در این هتل‌های گران‌قیمت را ندارند و معمولاً خانه‌هایی نقلی را در کوچه‌های تنگ و باریک اجاره می‌کنند.” حتّی با این که اخیراً هزینۀ اقامت زائران بین‌المللی تغییراتی کرده (طبق گزارش‌ها، هزینه‌ها 20% کاهش داشته)، موضوع اسکان مسافران دارد به یک معضل تبدیل می‌شود.

با به وجود آمدن تنش‌های اخیر میان ایران و عربستان که باعث افت شمار گردشگران خارجی شده، اتّکای شهر بر گردشگری مذهبی مشهودتر شده است. لذا طیّ اقدامی باورنکردنی، تلاش شده تا برای تفرّج در مشهد، انگیزه‌های بیشتری به زوّار داده شود. لذا پارک‌های آبی فراوانی در این شهر احداث شده است. تشکّر می‌گوید: ” زائران تنها یک یا دو بار به حرم می‌روند و پس از آن، وقت آزاد زیادی دارند. لذا در اینجا فعالیت‌های مذهبی و تفریحی در هم‌ تنیده‌ شده‌اند.”

کیفیت زندگی در مشهد به چه صورت است؟
در خارج از محلۀ ثروتمندنشین واقع در مرکز شهر، محرومیت به نحو هشداردهنده‌ای در حال افزایش است. رشد و توسعۀ توأم با شتابزدگی در مشهد (امروز این شهر از مساحت 22000 هکتاری که در برنامۀ سال 1995 تعیین شده بود فراتر رفته است) این شهر را مستعدّ به وجود آمدن محلّات فقیرنشین کرده است. ظاهراً 33% از جمعیت مشهد در 22% از مساحت زمینی این شهر تراکم یافته و گفته می‌شود که این رقم ظرف سال‌های آتی به دو سوم خواهد رسید.

برای کسانی که در فقیرنشین‌ترین نواحی مشهد زندگی می‌کنند، زیرساخت‌ها و خدمات‌رسانی‌ها بسیار بسیار ضعیف است: هشتصد هزار نفری که در 42 محلۀ حومۀ شهر به سر می‌برند تنها یک بیمارستان دارند و در بعضی از جاها در ازای هر 16000 نفر تنها یک داروخانه وجود دارد. تردّد کارگران میان مرکز شهر و حومۀ آن نیز زمان زیادی می‌برد. لذا مشاهده می‌کنیم که آشوب‌ها و اغتشاشات به‌وجود‌آمده دلایل متعدّدی دارند. به گفتۀ تشکّر، “مردم خسته و ناامید شده‌اند. اگر یک جوان بخواهد در این شهر شغلی را آغاز کند، فقط می‌تواند در مشاغل موقت و ناپایدار مشغول به کار شود.”

نگاهی به شهرداری
آستان قدس رضوی که مالک 43% از اراضی شهر است و در حوزۀ حرم از اقتداری واتیکان‌گونه برخوردار است، گاهی قدرت مرموزی از خود به نمایش می‌گذارد. یکی از مصادیق این قضیه کدورتی است که در سال 2011 میان آستان قدس و مسئولین شهرداری به وجود آمد. موضوع مربوط به دیوارنگاره‌هایی بود که پس از انقلاب بر روی بعضی از دیوارهای شهر نقش بسته بود. در پنجم ژوئن آن سال 2200 مترمربّع از دیوارنگاره‌های شاهنامۀ فردوسی یک‌شبه از روی دیوارها پاک شد. این پروژۀ 30000 دلاری در میدان و بلوار فردوسی به نمایش درآمده بود، اما دیوارها متعلّق به آستان قدس رضوی بود که با تصویرگری‌های سکولاری سر مخالفت داشت. شهرداری نیز که توان مقابله با این تصمیم را نداشت، دو سال بعد دیوارنگاره‌ها را در مکان دیگری نقّاشی کرد.

سپاه انقلاب نیز دیوارنگاره‌هایی از شاهنامه را درست روی دیوارهای روبروی مجتمع ورزشی آستان قدس علم کرد. هنرهای عمومی ابزاری است که این بنیاد و دیگر گروه‌های مذهبی از طریق آن، قوانین آسمانی و قدرت زمینی خود را به مردم خاطرنشان می‌شوند. به گفتۀ تشکّر، مسئولان سعی دارند از طریق تصویرگری‌های بصری نیز مردم را به اخلاقیات دعوت کنند.

آیندۀ شهر مشهد
باید گذشته از حرم به جاهای دیگر شهر هم پرداخته شود و بقیۀ نقاط شهر نیز به وسایل حمل و نقل عمومی مجهّز گردد. در سال 2011 خطّ مترویی بین غرب تا جنوب شرق مشهد راه‌اندازی شد (اولین خط مترو در ایران که به فرودگاه منتهی می‌شد) و فاز دوم خطّ متروی دو نیز فوریۀ سال گذشته آغاز به کار کرد. دستگاه‌های حفر تونل هم‌اکنون در خطّ سه در حال فعالیت هستند و احداث دو خطّ دیگر و یک سیستم مونوریل نیز در دست بررسی است.

قسمت اعظم خطّ 926 کیلومتریِ قطار برقی که در اوایل دهۀ 2020 تهران و مشهد را به هم متّصل خواهد کرد، با بودجۀ چین در دست احداث است. این خطّ قطار برقی که بخش مهمّی از برنامۀ «یک کمربند، یک جادۀ» چین را تشکیل داده است نشان می‌دهد که شهر مشهد صرفاً از صبغۀ زیارتی برخوردار نیست.