وی افزود: نکته مهمتر بخش گردشگری غیرمذهبی است که عملاً دارای بازخوردهای فرهنگی و دینی است. به تعبیر سعودی‌ها، عربستان سرزمینی است که ظرفیت‌ها و جاذبه‌های توریستی فراوانی، به ویژه در ساحلِ دریای سرخ دارد. از جمله طرح‌های در دست اقدام، طرح نئوم(Neom) و استفاده از منابع طبیعی، است.

ایشان در توضیح این موضوع گفت: عربستان تجربه میزبانی از گردشگران غیرمذهبی را ندارد و این در حالی است این صنعت منطق خاصی دارد. شما نمی‌توانید آن را متناسب با بالاخره ذهنیتِ خودتان خیلی شکل بدهید.

مسجدجامعی در اشاره به خودکفایی در صنایع نظامی سعودی، اصلاحات در این بخش را مورد دیگر از اصلاحات اقتصادی یاد کرد و گفت: عربستان بعضاً اولین و یا دومین خریدار بزرگ سلاح است. محمد بن سلمان در برنامه 2030، به دنبال تولید نیمی از خرید تسلیحاتی فعلی عربستان سعودی است. این مسئله نتایج اقتصادی و صنعتی مهمی دارد.

سفیر سابق ایران در مراکش بخش دوم از اصلاحات در عربستان را اصلاحات اجتماعی و فرهنگی دانست و گفت: این اصلاحات از مسئله حقوق زنان گرفته تا آزادی‌های به اعتباری ممنوعه را دربرمی‌گیرد. فرض کنید در عربستان تاکنون سینما یا محلِّ تجمع برای تئاتر یا اجرای کنسرت موسیقی وجود نداشته است. در واقع محمد بن سلمان در این بخش در حال ایجاد یک نوع گشایش اجتماعی و فرهنگی است.

ایشان با مهم خواندن اصلاحات در بخش سوم توضیح داد: اصلاحات دینی بیشترین ارتباط را با منافع و مصالحِ ما و شیعیان دارد. محمد بن سلمان همیشه در موردِ اسلام معتدل، سخن می‌گوید. آنچه در ذهن او و امثال او می‌گذرد، این است که اسلام موجود عمیقاً تحت تأثیر تشکیلات و عالمان وهابی است و باید از کنترل آنها خارج شود. در واقع او و همفکرانش می‌خواهند سیطره وهابیت بر اسلام رسمی را که حدود هشتاد یا نود سال بر این کشور حاکم است بشکنند.

ایشان در ادامه به تاریخچه اصلاحات در عربستان پرداخت: اولین موج اصلاحات، در زمان ملک فیصل شروع شد. دهة بیست عربستان به عنوان کشور واحد در‌آمد و عبدالعزیز حاکم شد و یک سلسله مشکلاتی با اخوان وهابی، غیر اخوان‌المسلمین، پیدا کرد که تا آخر دهه بیست سرکوب شد. از اواخر دهه بیست در زمان عبدالعزیز و پسرش سعود تا 1964 که قدرت به ملک فیصل منتقل شد، ایجاد ساختار جدید به معنای وزارتخانه و اداره کل و مراکز شهری و نهادهای مدنی، تقریباً مغفول ماند. عملاً فیصل عربستان را از حالت بدوی خارج کرد و کابینه، وزارت‌خانه‌های مختلف، مسائل آموزشی بهداشتی درمانی را تأسیس کرد. بنابراین به اعتباری می‌توان گفت موجِ اول اصلاحات به زمانِ فیصل مربوط است.

مسجدجامعی درادامه به موجِ دوم اصلاحات پرداخت و گفت: موج دوم در سال 1991 بعد از آزادسازی کویت شکل گرفت. کویت در زمان بوشِ پدر با کمکِ امریکایی‌ها و غربی‌ها، آزاد شد. نه به خاطر فشارهای داخلی بلکه عمدتاً به دلیل فشار خارجی یعنی فشار امریکایی‌ها، سعودی‌ها مجبور شدند به یک سلسله اصلاحات تن در دهند. اصلاحاتِ برآمده از فشارهای خارجی نه تنها در نیمه اول دهه 90 بلکه در سال 2001 نیز اتفاق افتاد

ایشان با بازگشت به موضوع اصلاحات اخیر در عربستان این اصلاحات را در مقایسه با اصلاحات قدیم، پدیده‌ای دانست که از درون خاندان حاکم نشئت می‌گیرد و محرّک اصلی اصلاحات در مفهومِ جدید در دو سه سال اخیر را نظام حاکم دانست.

دکترمسجدجامعی هدف از اصلاحات اخیر را هماهنگی با وضعیتِ جدید جامعه عربستان، جامعه منطقه‌ای و جامعه جهانی دانست و گفت: در عربستان هفتاد درصدِ از مردم زیر سی سال هستند. یعنی جامعه عربستان به‌عنوانی از ایران هم جوان‌تر است و دیدگاه نسل جدید با نسل‌های قبلی در این کشور به خاطر فضای بسته جامعه، اختلاف زیادی دارد.

وی در ادامه به عوامل متنوعی اشاره کرد که در بروز این اصلاحات نقش دارند و هراس سعودی‌ها از سیاست‌های خاورمیانه‌ای امریکا بعد از حمله به عراق و ترس از گسترش نفوذ ایران در منطقه (به خصوص ایران هسته‌ای) را از این عوامل برشمرد و گفت: جامعه نخبه عربستان را می‌توانیم در یک تقسیم‌بندی کلی به دو گروه تقسیم کنیم: یک گروه افرادی که عمیقاً ضدِ ایران هستند که شامل عالمان دینی و افرادی با گرایش غلیظ وهابی می‌شود. این گروه به هیچ عنوان تعدیل‌پذیر نیستند و اساساً مذاکره و گفتگو بی‌معناست. گروه دیگر خصومت ذاتی با ایران ندارد و به واقع ملک عبدالله و اصولاً خاندان سلطنی اکثراً به این گروه دوم تعلق دارند. اگرچه در بین خودِ خاندان سلطنتی قشرِ کوچکی که اتفاقاً سلمان هم از آنها است متمایل به گروه اول هستند. در اواخر قرن بیستم، بازیگران اصلی از گروه دوم بودند ولی در طیّ مخصوصاً ده سال اخیر، این جریان به عکس شده است.

نویسنده کتاب “ژئوپلتیک خلیج فارس عربستان و شیخ‌نشین‌ها” افزود: با ظهور تحولات داخلی کشورهای عربی در سال 2010 که با دوره ریاست‌جمهوری اوباما مصادف شد، امریکایی‌ها سیاست مشخص خاورمیانه‌ای نداشتند. به‌طورکلی برای کشورهایی مثل عربستان که وابسته به قدرت هستند، بدترین شرایط، مبهم بودن سیاست‌های آن قدرت در قبال رقباء منطقه‌ای و خود آنهاست.

وی افزود: مجموعه عوامل سه‌گانه یک ذهنیّت جدیدی را به‌ویژه در بدنه جوان نظام حاکم ایجاد می‌کند مبنی بر اینکه تا حد ممکن مستقل عمل کنیم، البته استقلال در معنا و فهم سعودی‌اش. واقع این است که این مرحله‌ای است که عربستان را واردِ فاز جدید زندگی حکومتی، سیاسی و فکری خود می‌کند.

مسجدجامعی در توضیح عوامل سه‌گانه گفت: عربستان سه رکن مهم دارد: اول، رکن خاندان سلطنتی است. دوم، رکن دینی و سوم رکن اقتصادی است. طی اصلاحات دو ماه اخیر همه این بخش‌ها دگرگون شده‌اند. به عنوان اصلاح یک تعداد قابل توجهی از افراد بانفوذ خاندان را بازداشت کردند. رئیس گارد ملی یا فردی مثل طلال افرادی نیستند که به‌راحتی از این قضیه عبور کنند. به‌علاوه، شخصیت‌های اجتماعی و تا حدودی دینی نیز از این جریان متأثر شدند. به واقع بخش اقتصادی در عربستان، بخش صنعتی یا بخش صنایع زیربنایی نیست بلکه تجاری، بانکی، بورس و اعتباری است. در این قسمت تاجران سعودی موفق عمل کرده‌اند. یعنی با اینکه جهان سومی هستند، ولی موفق عمل کرده‌اند. سهم این گروه در زنده نگه داشتن و به اعتباری شکوفایی اقتصاد عربستان بسیار مهم است. بسیاری از این افراد هم دستگیر می‌شوند که خوب طبیعتاً باعث بی‌اعتمادی، خروج سرمایه ملی و تخریب تمام برنامه‌های زیربنایی توسعه‌ای خواهد شد.

ایشان در پایان سخنان خود گفت: تمامی این طبقات ناراضی هستند و صرفاً به خاطر گرایش حنبلی و تبعیت از حاکم ساکت هستند. سعودی‌ها برای اولین بار خروج ارز بیش از شصت هزار ریال سعودی از کشور را ممنوع کردند. تمامی برنامه‌های توسعه‌ای به طور طبیعی از بین رفته است. پروژه‌های دولتی هم دچار مشکل شده است. بخش خصوصی و نرخ بی‌کاری به صورت محسوس افزایش پیدا کرده است. زمانی که یک کشور بدون اعتماد به نفس و بدون برخورداری از استحکامات لازم دست به تغییر و اصلاح بزند، منجر به سقوط می‌شود چنانکه گورباچف نتوانست اداره کند.

وی افزود: نکته مهمتر بخش گردشگری غیرمذهبی است که عملاً دارای بازخوردهای فرهنگی و دینی است. به تعبیر سعودی‌ها، عربستان سرزمینی است که ظرفیت‌ها و جاذبه‌های توریستی فراوانی، به ویژه در ساحلِ دریای سرخ دارد. از جمله طرح‌های در دست اقدام، طرح نئوم(Neom) و استفاده از منابع طبیعی، است.

ایشان در توضیح این موضوع گفت: عربستان تجربه میزبانی از گردشگران غیرمذهبی را ندارد و این در حالی است این صنعت منطق خاصی دارد. شما نمی‌توانید آن را متناسب با بالاخره ذهنیتِ خودتان خیلی شکل بدهید.

مسجدجامعی در اشاره به خودکفایی در صنایع نظامی سعودی، اصلاحات در این بخش را مورد دیگر از اصلاحات اقتصادی یاد کرد و گفت: عربستان بعضاً اولین و یا دومین خریدار بزرگ سلاح است. محمد بن سلمان در برنامه 2030، به دنبال تولید نیمی از خرید تسلیحاتی فعلی عربستان سعودی است. این مسئله نتایج اقتصادی و صنعتی مهمی دارد.

سفیر سابق ایران در مراکش بخش دوم از اصلاحات در عربستان را اصلاحات اجتماعی و فرهنگی دانست و گفت: این اصلاحات از مسئله حقوق زنان گرفته تا آزادی‌های به اعتباری ممنوعه را دربرمی‌گیرد. فرض کنید در عربستان تاکنون سینما یا محلِّ تجمع برای تئاتر یا اجرای کنسرت موسیقی وجود نداشته است. در واقع محمد بن سلمان در این بخش در حال ایجاد یک نوع گشایش اجتماعی و فرهنگی است.

ایشان با مهم خواندن اصلاحات در بخش سوم توضیح داد: اصلاحات دینی بیشترین ارتباط را با منافع و مصالحِ ما و شیعیان دارد. محمد بن سلمان همیشه در موردِ اسلام معتدل، سخن می‌گوید. آنچه در ذهن او و امثال او می‌گذرد، این است که اسلام موجود عمیقاً تحت تأثیر تشکیلات و عالمان وهابی است و باید از کنترل آنها خارج شود. در واقع او و همفکرانش می‌خواهند سیطره وهابیت بر اسلام رسمی را که حدود هشتاد یا نود سال بر این کشور حاکم است بشکنند.

ایشان در ادامه به تاریخچه اصلاحات در عربستان پرداخت: اولین موج اصلاحات، در زمان ملک فیصل شروع شد. دهة بیست عربستان به عنوان کشور واحد در‌آمد و عبدالعزیز حاکم شد و یک سلسله مشکلاتی با اخوان وهابی، غیر اخوان‌المسلمین، پیدا کرد که تا آخر دهه بیست سرکوب شد. از اواخر دهه بیست در زمان عبدالعزیز و پسرش سعود تا 1964 که قدرت به ملک فیصل منتقل شد، ایجاد ساختار جدید به معنای وزارتخانه و اداره کل و مراکز شهری و نهادهای مدنی، تقریباً مغفول ماند. عملاً فیصل عربستان را از حالت بدوی خارج کرد و کابینه، وزارت‌خانه‌های مختلف، مسائل آموزشی بهداشتی درمانی را تأسیس کرد. بنابراین به اعتباری می‌توان گفت موجِ اول اصلاحات به زمانِ فیصل مربوط است.

مسجدجامعی درادامه به موجِ دوم اصلاحات پرداخت و گفت: موج دوم در سال 1991 بعد از آزادسازی کویت شکل گرفت. کویت در زمان بوشِ پدر با کمکِ امریکایی‌ها و غربی‌ها، آزاد شد. نه به خاطر فشارهای داخلی بلکه عمدتاً به دلیل فشار خارجی یعنی فشار امریکایی‌ها، سعودی‌ها مجبور شدند به یک سلسله اصلاحات تن در دهند. اصلاحاتِ برآمده از فشارهای خارجی نه تنها در نیمه اول دهه 90 بلکه در سال 2001 نیز اتفاق افتاد

ایشان با بازگشت به موضوع اصلاحات اخیر در عربستان این اصلاحات را در مقایسه با اصلاحات قدیم، پدیده‌ای دانست که از درون خاندان حاکم نشئت می‌گیرد و محرّک اصلی اصلاحات در مفهومِ جدید در دو سه سال اخیر را نظام حاکم دانست.

دکترمسجدجامعی هدف از اصلاحات اخیر را هماهنگی با وضعیتِ جدید جامعه عربستان، جامعه منطقه‌ای و جامعه جهانی دانست و گفت: در عربستان هفتاد درصدِ از مردم زیر سی سال هستند. یعنی جامعه عربستان به‌عنوانی از ایران هم جوان‌تر است و دیدگاه نسل جدید با نسل‌های قبلی در این کشور به خاطر فضای بسته جامعه، اختلاف زیادی دارد.

وی در ادامه به عوامل متنوعی اشاره کرد که در بروز این اصلاحات نقش دارند و هراس سعودی‌ها از سیاست‌های خاورمیانه‌ای امریکا بعد از حمله به عراق و ترس از گسترش نفوذ ایران در منطقه (به خصوص ایران هسته‌ای) را از این عوامل برشمرد و گفت: جامعه نخبه عربستان را می‌توانیم در یک تقسیم‌بندی کلی به دو گروه تقسیم کنیم: یک گروه افرادی که عمیقاً ضدِ ایران هستند که شامل عالمان دینی و افرادی با گرایش غلیظ وهابی می‌شود. این گروه به هیچ عنوان تعدیل‌پذیر نیستند و اساساً مذاکره و گفتگو بی‌معناست. گروه دیگر خصومت ذاتی با ایران ندارد و به واقع ملک عبدالله و اصولاً خاندان سلطنی اکثراً به این گروه دوم تعلق دارند. اگرچه در بین خودِ خاندان سلطنتی قشرِ کوچکی که اتفاقاً سلمان هم از آنها است متمایل به گروه اول هستند. در اواخر قرن بیستم، بازیگران اصلی از گروه دوم بودند ولی در طیّ مخصوصاً ده سال اخیر، این جریان به عکس شده است.

نویسنده کتاب “ژئوپلتیک خلیج فارس عربستان و شیخ‌نشین‌ها” افزود: با ظهور تحولات داخلی کشورهای عربی در سال 2010 که با دوره ریاست‌جمهوری اوباما مصادف شد، امریکایی‌ها سیاست مشخص خاورمیانه‌ای نداشتند. به‌طورکلی برای کشورهایی مثل عربستان که وابسته به قدرت هستند، بدترین شرایط، مبهم بودن سیاست‌های آن قدرت در قبال رقباء منطقه‌ای و خود آنهاست.

وی افزود: مجموعه عوامل سه‌گانه یک ذهنیّت جدیدی را به‌ویژه در بدنه جوان نظام حاکم ایجاد می‌کند مبنی بر اینکه تا حد ممکن مستقل عمل کنیم، البته استقلال در معنا و فهم سعودی‌اش. واقع این است که این مرحله‌ای است که عربستان را واردِ فاز جدید زندگی حکومتی، سیاسی و فکری خود می‌کند.

مسجدجامعی در توضیح عوامل سه‌گانه گفت: عربستان سه رکن مهم دارد: اول، رکن خاندان سلطنتی است. دوم، رکن دینی و سوم رکن اقتصادی است. طی اصلاحات دو ماه اخیر همه این بخش‌ها دگرگون شده‌اند. به عنوان اصلاح یک تعداد قابل توجهی از افراد بانفوذ خاندان را بازداشت کردند. رئیس گارد ملی یا فردی مثل طلال افرادی نیستند که به‌راحتی از این قضیه عبور کنند. به‌علاوه، شخصیت‌های اجتماعی و تا حدودی دینی نیز از این جریان متأثر شدند. به واقع بخش اقتصادی در عربستان، بخش صنعتی یا بخش صنایع زیربنایی نیست بلکه تجاری، بانکی، بورس و اعتباری است. در این قسمت تاجران سعودی موفق عمل کرده‌اند. یعنی با اینکه جهان سومی هستند، ولی موفق عمل کرده‌اند. سهم این گروه در زنده نگه داشتن و به اعتباری شکوفایی اقتصاد عربستان بسیار مهم است. بسیاری از این افراد هم دستگیر می‌شوند که خوب طبیعتاً باعث بی‌اعتمادی، خروج سرمایه ملی و تخریب تمام برنامه‌های زیربنایی توسعه‌ای خواهد شد.

ایشان در پایان سخنان خود گفت: تمامی این طبقات ناراضی هستند و صرفاً به خاطر گرایش حنبلی و تبعیت از حاکم ساکت هستند. سعودی‌ها برای اولین بار خروج ارز بیش از شصت هزار ریال سعودی از کشور را ممنوع کردند. تمامی برنامه‌های توسعه‌ای به طور طبیعی از بین رفته است. پروژه‌های دولتی هم دچار مشکل شده است. بخش خصوصی و نرخ بی‌کاری به صورت محسوس افزایش پیدا کرده است. زمانی که یک کشور بدون اعتماد به نفس و بدون برخورداری از استحکامات لازم دست به تغییر و اصلاح بزند، منجر به سقوط می‌شود چنانکه گورباچف نتوانست اداره کند.

مسلّماً میان دین و بیماری‌های روانی ارتباطات جدّی‌ای وجود دارد. اما آیا نقش دین در مواجهه با این قبیل بیماری‌ها درمان است یا مانع‌تراشی؟ طبق نظر کارشناسان، گاهی اوقات دین می‌تواند از طریق قرار دادن افراد در جمع، و هدف و معنا بخشیدن به زندگیِ آنها، به مبتلایان به بیماری‌های روانی کمک کند.

پروفسور دینش بوگرا، رئیس سابق «انجمن روان‌پزشکی جهان» (World Psychiatric Association) در پاسخ به روزنامۀ مجازیِ «مترو» گفت:
“در بسیاری از فرهنگ‌ها، دین بخش اصلی هویت فرد را تشکیل می‌دهد و حمایتی که دین از طریق حضور در جمع‌ها و گردهمایی‌های مذهبی به افراد ارائه می‌دهد می‌تواند فوق‌العاده مثمرثمر باشد. ممکن است در فرهنگ‌ها و فضاهای سنّتی، اختلالات سلامت روان مثل افسردگی ماحصلِ فراز و نشیب‌های زندگی باشد و مراجعۀ افراد به اماکن عبادی، مثل معابد و مساجد می‌تواند نقش کمک‌کننده‌ای در حلّ مشکل آنها داشته باشد. از سوی دیگر، شرکت در فعالیت‌های مذهبی می‌تواند به فرد حسّ تعلّق و هدف ببخشد.”

بیمارانی که در مرکز مراقبتی «سنت اندرو» واقع در بریتانیا بستری هستند، با این تفکّر هم‌عقیده هستند.

یکی از خانم‌های بیمار در پاسخ به نشریۀ «مترو» گفت:
“من یک مسیحی هستم. تدیّن باعث می‌شود نسبت به آینده ایمان و امید داشته باشم و دلم گرم باشد که همه‌چیز خوب پیش خواهد رفت و من به سعادت خواهم رسید. هر شب پیش از خوابیدن و هر موقع دیگری که در طول شبانه‌روز احساس نیاز کنم مشغول دعا و نیایش می‌شوم. هر وقت اوضاع بد پیش می‌رود و همین‌طور وقتی همه‌چیز روبه‌راه است دست به دعا و نیایش برمی‌دارم. ایمان به من کمک کرده تا بتوانم این شرایط را تاب بیاورم.”

البته او تنها کسی نیست که چنین دیدگاهی دارد. سال گذشته پروفسور الین ساکس مقاله‌ای دربارۀ افرادی که با موفّقیت بر بیماری شیزوفرنی غلبه کرده بودند نوشت.

او برای انجام این مطالعه با بیست بیمار با متوسّط سنّی چهل سال مصاحبه کرد. شصت درصد از این افراد دارای مدرک کارشناسی ارشد یا دکترا بودند. نتایج تحقیق نشان داد که فعالیت معنوی یکی از هشت راهکاری بوده که این افراد توانسته بودند به کمک آن با موفّقیت بر شیزوفرنی غلبه کنند.

دکتر آلبرت پرساد، مدیر «مرکز پژوهش‌های کاربردی و بنیاد بین‌المللی ارزیابی (کاریف)» معتقد است در هنگام بروز سوانح، ممکن است نگرش مذهبی باعث به وجود آمدن احساس گناه، شرمساری و در بعضی موارد بیماری‌های روانی شود.

پرساد می‌گوید دین و معنویت می‌تواند نقش مهمّی در زندگی و سلامت انسان ایفا کند. در مواقع بروز حوادثی مثل آتش‌سوزی برج گرنفل، بمب‌گذاری‌های منچستر یا بلایایی مثل سونامی‌ها و زمین‌لرزه‌ها، گاهی مردم سعی می‌کنند با عینک مذهبی به حوادث نگاه کنند. این ممکن است باعث شود احساس گناه یا خجالت به آنها دست دهد و خود را مسلمان یا مسیحی بدی تلقّی کنند. اما روی‌هم‌رفته نقش دین بیشتر کمک‌کننده است تا بالعکس.

یکی از تازه‌مسلمانانی که در بیمارستان سنت اندرو بستری است می‌گوید:
“من هفت سال است که اسلام آورده‌ام. اسلام به من قدرت و به زندگی‌ام الگو بخشیده است و کمک فراوانی به من کرده است.”

به گفتۀ دکتر پرساد، در فرایند درمان دین می‌تواند به بیمار قدرت روانی و انعطاف‌پذیری ببخشد.

مسلّماً میان دین و بیماری‌های روانی ارتباطات جدّی‌ای وجود دارد. اما آیا نقش دین در مواجهه با این قبیل بیماری‌ها درمان است یا مانع‌تراشی؟ طبق نظر کارشناسان، گاهی اوقات دین می‌تواند از طریق قرار دادن افراد در جمع، و هدف و معنا بخشیدن به زندگیِ آنها، به مبتلایان به بیماری‌های روانی کمک کند.

پروفسور دینش بوگرا، رئیس سابق «انجمن روان‌پزشکی جهان» (World Psychiatric Association) در پاسخ به روزنامۀ مجازیِ «مترو» گفت:
“در بسیاری از فرهنگ‌ها، دین بخش اصلی هویت فرد را تشکیل می‌دهد و حمایتی که دین از طریق حضور در جمع‌ها و گردهمایی‌های مذهبی به افراد ارائه می‌دهد می‌تواند فوق‌العاده مثمرثمر باشد. ممکن است در فرهنگ‌ها و فضاهای سنّتی، اختلالات سلامت روان مثل افسردگی ماحصلِ فراز و نشیب‌های زندگی باشد و مراجعۀ افراد به اماکن عبادی، مثل معابد و مساجد می‌تواند نقش کمک‌کننده‌ای در حلّ مشکل آنها داشته باشد. از سوی دیگر، شرکت در فعالیت‌های مذهبی می‌تواند به فرد حسّ تعلّق و هدف ببخشد.”

بیمارانی که در مرکز مراقبتی «سنت اندرو» واقع در بریتانیا بستری هستند، با این تفکّر هم‌عقیده هستند.

یکی از خانم‌های بیمار در پاسخ به نشریۀ «مترو» گفت:
“من یک مسیحی هستم. تدیّن باعث می‌شود نسبت به آینده ایمان و امید داشته باشم و دلم گرم باشد که همه‌چیز خوب پیش خواهد رفت و من به سعادت خواهم رسید. هر شب پیش از خوابیدن و هر موقع دیگری که در طول شبانه‌روز احساس نیاز کنم مشغول دعا و نیایش می‌شوم. هر وقت اوضاع بد پیش می‌رود و همین‌طور وقتی همه‌چیز روبه‌راه است دست به دعا و نیایش برمی‌دارم. ایمان به من کمک کرده تا بتوانم این شرایط را تاب بیاورم.”

البته او تنها کسی نیست که چنین دیدگاهی دارد. سال گذشته پروفسور الین ساکس مقاله‌ای دربارۀ افرادی که با موفّقیت بر بیماری شیزوفرنی غلبه کرده بودند نوشت.

او برای انجام این مطالعه با بیست بیمار با متوسّط سنّی چهل سال مصاحبه کرد. شصت درصد از این افراد دارای مدرک کارشناسی ارشد یا دکترا بودند. نتایج تحقیق نشان داد که فعالیت معنوی یکی از هشت راهکاری بوده که این افراد توانسته بودند به کمک آن با موفّقیت بر شیزوفرنی غلبه کنند.

دکتر آلبرت پرساد، مدیر «مرکز پژوهش‌های کاربردی و بنیاد بین‌المللی ارزیابی (کاریف)» معتقد است در هنگام بروز سوانح، ممکن است نگرش مذهبی باعث به وجود آمدن احساس گناه، شرمساری و در بعضی موارد بیماری‌های روانی شود.

پرساد می‌گوید دین و معنویت می‌تواند نقش مهمّی در زندگی و سلامت انسان ایفا کند. در مواقع بروز حوادثی مثل آتش‌سوزی برج گرنفل، بمب‌گذاری‌های منچستر یا بلایایی مثل سونامی‌ها و زمین‌لرزه‌ها، گاهی مردم سعی می‌کنند با عینک مذهبی به حوادث نگاه کنند. این ممکن است باعث شود احساس گناه یا خجالت به آنها دست دهد و خود را مسلمان یا مسیحی بدی تلقّی کنند. اما روی‌هم‌رفته نقش دین بیشتر کمک‌کننده است تا بالعکس.

یکی از تازه‌مسلمانانی که در بیمارستان سنت اندرو بستری است می‌گوید:
“من هفت سال است که اسلام آورده‌ام. اسلام به من قدرت و به زندگی‌ام الگو بخشیده است و کمک فراوانی به من کرده است.”

به گفتۀ دکتر پرساد، در فرایند درمان دین می‌تواند به بیمار قدرت روانی و انعطاف‌پذیری ببخشد.

رابطۀ آمریکا با متّحدانش نیز دستخوش تزلزل شده است. به نظر می‌رسد آمریکا دارد بیش از پیش از متّحدان خود فاصله می‌گیرد و اقتدار و عزّت خود را از کف می‌دهد. در این هفته دعوت قانون‌گذاران انگلیسی از ترامپ برای سفر دولتی به انگلستان لغو شد، چراکه او باز هم تصاویری فاشیستی و نژادگرایانه‌ای‌ را از مسلمانان در توئیتر منتشر کرده است. با این که قانون‌گزاران خارجی به‌شدّت نسبت به عملکرد ترامپ منتقد هستند، کنگرۀ آمریکا به نحو عجیبی در این رابطه ساکت و انعطاف‌پذیر بوده است.

با این که آمریکا با معایب و کاستی‌هایی که دارد، همواره رهبر «جهان آزاد» بوده، به نظر می‌رسد که آهسته و پیوسته دارد این جایگاه را از دست می‌دهد. در مقابل آلمان دارد جای آمریکا را می‌گیرد و چین و روسیه نیز با فاصلۀ کمی پس از آلمان قرار گرفته‌اند.

کنگرۀ آمریکا تا جایی که در توان داشته تلاش کرده تا «لایحۀ مراقبت‌های مقرون‌به‌صرفه» را از بین ببرد. این باعث خواهد شد میلیون‌ها نفر از دسترسی به مراقبت‌های بهداشت و سلامت محروم شوند. کنگره حتّی تلاش دارد لایحه‌ای مالیاتی به تصویب برساند که به نفع ثروتمندان است، اما در مقابل مالیات‌ها را برای تمام کسانی که درآمد سالانه‌شان زیر 75000 دلار است و لذا باعث می‌شوند کسری بودجۀ فدرال به بیش از یک تریلیون دلار برسد افزایش دهد.

حزب جمهوری‌خواه چنان از پیروزی نومید شده‌ که دیگر دست از تلاش برداشته است. تا پیش از این آنها با هر چیزی که موجب افزایش کسری فدرال می‌شد مبارزه می‌کردند، اما الان دیگر اهمیتی نمی‌دهند.

نظام جنسیت‌گرا و مردسالار آمریکا نیز به این اوضاع نابسامان دامن می‌زند. تعداد روزافزونی از مردان مرتکب رفتارهای نامشروع جنسی شده و بسیاری از آنها به همین خاطر شغل خود را از دست داده‌اند، البته به استثنای سیاستمداران!
ما شاهدیم که مردان قدرتمند سفیدپوست از یکدیگر پشتیبانی می‌کنند؛ در حالی که هزینۀ این پشتیبانی از جیب مردم آمریکا پرداخته می‌شود.

ترامپ و کیم جونگ اون، رئیس‌جمهور کرۀ شمالی دارند یکدیگر را به چالش می‌کشند تا ببینند کدام‌یک از آنها نخستین قدم را به سمت جنگ برمی‌دارد. گویا یک زمین بازی داریم که دو کودک در آن دست به یقه شده‌اند و احتمال دارد میلیون‌ها نفر به خاطر این بازی کودکانه جان خود را از دست بدهند.

آشوب و هرج‌و‌مرج آمریکا را فرا گرفته و این خداوند است که اجازۀ وقوع این اتّفاقات را صادر می‌کند.

جایی خواندم که وقتی نازی‌ها در آلمان به قدرت رسیدند، مشابه همین اتّفاقات در آلمان نیز رخ داد. مردم به هیتلر رأی دادند تا به قدرت برسد، اما وقتی دیدند این تصمیم‌شان منجر به بدترین هرج‌و‌مرج‌ها شد شوکه شدند.

اما در آنجا هم این خدا بود که اجازۀ وقوع چنان اتّفاقاتی را داد. نمی‌گویم خدا مسبّب آن رخدادها بود، بلکه اجازۀ تحقّق یافتن آنها را داد، درست همان‌طور که اجازه داد و می‌دهد بدترین طوفان‌ها بر سر مردم فرود آید.

بعضی از ما این طور آموخته‌ایم که ما در کار خلقت با خدا همکار هستیم؛ یعنی خداوند برای حفظ نظم جهان به ما نیاز دارد. به همین خاطر است که کار سازمان‌دهندگان و عملگرایان تا این حد اهمیت دارد، چراکه آنها با بی‌عدالتی مبارزه می‌کنند.

اما به نظر می‌رسد ما همکاران خدا توانایی جلوگیری یا حتّی کاستن از سرعت سقوط در ورطه‌ای که گرفتارش شده‌ایم را نداریم. زمانۀ ترسناکی شده و ظاهراً خداوند (که من فکر می‌کردم می‌تواند هر کاری را انجام دهد) قصد ندارد وضعیت ما را تغییر دهد.

هنوز نمی‌دانیم که این اتّفاقات در نهایت به کجا خواهد انجامید، اما به نظر می‌رسد خداوند دارد اجازه می‌دهد آشوب و ناآرامی بر جامعه مستولی شود و این بسیار بسیار آزاردهنده است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* انتشار این‌گونه مطالب در دین‌آنلاین تنها به‌منظور انعکاس و بازتاب نگاه تحلیلگران و متفکران غرب به حوادث و رویدادهاست و به‌منزله تأیید سخنان آنان نیست.

رابطۀ آمریکا با متّحدانش نیز دستخوش تزلزل شده است. به نظر می‌رسد آمریکا دارد بیش از پیش از متّحدان خود فاصله می‌گیرد و اقتدار و عزّت خود را از کف می‌دهد. در این هفته دعوت قانون‌گذاران انگلیسی از ترامپ برای سفر دولتی به انگلستان لغو شد، چراکه او باز هم تصاویری فاشیستی و نژادگرایانه‌ای‌ را از مسلمانان در توئیتر منتشر کرده است. با این که قانون‌گزاران خارجی به‌شدّت نسبت به عملکرد ترامپ منتقد هستند، کنگرۀ آمریکا به نحو عجیبی در این رابطه ساکت و انعطاف‌پذیر بوده است.

با این که آمریکا با معایب و کاستی‌هایی که دارد، همواره رهبر «جهان آزاد» بوده، به نظر می‌رسد که آهسته و پیوسته دارد این جایگاه را از دست می‌دهد. در مقابل آلمان دارد جای آمریکا را می‌گیرد و چین و روسیه نیز با فاصلۀ کمی پس از آلمان قرار گرفته‌اند.

کنگرۀ آمریکا تا جایی که در توان داشته تلاش کرده تا «لایحۀ مراقبت‌های مقرون‌به‌صرفه» را از بین ببرد. این باعث خواهد شد میلیون‌ها نفر از دسترسی به مراقبت‌های بهداشت و سلامت محروم شوند. کنگره حتّی تلاش دارد لایحه‌ای مالیاتی به تصویب برساند که به نفع ثروتمندان است، اما در مقابل مالیات‌ها را برای تمام کسانی که درآمد سالانه‌شان زیر 75000 دلار است و لذا باعث می‌شوند کسری بودجۀ فدرال به بیش از یک تریلیون دلار برسد افزایش دهد.

حزب جمهوری‌خواه چنان از پیروزی نومید شده‌ که دیگر دست از تلاش برداشته است. تا پیش از این آنها با هر چیزی که موجب افزایش کسری فدرال می‌شد مبارزه می‌کردند، اما الان دیگر اهمیتی نمی‌دهند.

نظام جنسیت‌گرا و مردسالار آمریکا نیز به این اوضاع نابسامان دامن می‌زند. تعداد روزافزونی از مردان مرتکب رفتارهای نامشروع جنسی شده و بسیاری از آنها به همین خاطر شغل خود را از دست داده‌اند، البته به استثنای سیاستمداران!
ما شاهدیم که مردان قدرتمند سفیدپوست از یکدیگر پشتیبانی می‌کنند؛ در حالی که هزینۀ این پشتیبانی از جیب مردم آمریکا پرداخته می‌شود.

ترامپ و کیم جونگ اون، رئیس‌جمهور کرۀ شمالی دارند یکدیگر را به چالش می‌کشند تا ببینند کدام‌یک از آنها نخستین قدم را به سمت جنگ برمی‌دارد. گویا یک زمین بازی داریم که دو کودک در آن دست به یقه شده‌اند و احتمال دارد میلیون‌ها نفر به خاطر این بازی کودکانه جان خود را از دست بدهند.

آشوب و هرج‌و‌مرج آمریکا را فرا گرفته و این خداوند است که اجازۀ وقوع این اتّفاقات را صادر می‌کند.

جایی خواندم که وقتی نازی‌ها در آلمان به قدرت رسیدند، مشابه همین اتّفاقات در آلمان نیز رخ داد. مردم به هیتلر رأی دادند تا به قدرت برسد، اما وقتی دیدند این تصمیم‌شان منجر به بدترین هرج‌و‌مرج‌ها شد شوکه شدند.

اما در آنجا هم این خدا بود که اجازۀ وقوع چنان اتّفاقاتی را داد. نمی‌گویم خدا مسبّب آن رخدادها بود، بلکه اجازۀ تحقّق یافتن آنها را داد، درست همان‌طور که اجازه داد و می‌دهد بدترین طوفان‌ها بر سر مردم فرود آید.

بعضی از ما این طور آموخته‌ایم که ما در کار خلقت با خدا همکار هستیم؛ یعنی خداوند برای حفظ نظم جهان به ما نیاز دارد. به همین خاطر است که کار سازمان‌دهندگان و عملگرایان تا این حد اهمیت دارد، چراکه آنها با بی‌عدالتی مبارزه می‌کنند.

اما به نظر می‌رسد ما همکاران خدا توانایی جلوگیری یا حتّی کاستن از سرعت سقوط در ورطه‌ای که گرفتارش شده‌ایم را نداریم. زمانۀ ترسناکی شده و ظاهراً خداوند (که من فکر می‌کردم می‌تواند هر کاری را انجام دهد) قصد ندارد وضعیت ما را تغییر دهد.

هنوز نمی‌دانیم که این اتّفاقات در نهایت به کجا خواهد انجامید، اما به نظر می‌رسد خداوند دارد اجازه می‌دهد آشوب و ناآرامی بر جامعه مستولی شود و این بسیار بسیار آزاردهنده است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* انتشار این‌گونه مطالب در دین‌آنلاین تنها به‌منظور انعکاس و بازتاب نگاه تحلیلگران و متفکران غرب به حوادث و رویدادهاست و به‌منزله تأیید سخنان آنان نیست.

تعهد می‌کنم به خویشتن‌داری از گرفتن جان؛
تعهد می‌کنم به خویشتن‌داری از دزدی؛
تعهد می‌کنم به خویشتن‌داری از بی‌عفتی؛
تعهد می‌کنم به خویشتن‌داری از دروغگویی؛
تعهد می‌کنم به خویشتن‌داری از می‌خواری.

نقض هریک از این پنج دستور علاوه بر مجازات کیهانی (نیروی کرمه) برای رهرو اخراج از دیر را نیز به همراه دارد. اولین دستور به پرهیز از آزار جاندارن و گرفتن جان اشاره دارد و از همه سنگین‌تر گرفتن جان انسان است حتا اگر جنین باشد.  سبد وینیه، اولین بخش کانون پالی هینه‌یانه، «گرفتن جان انسان» را ممنوع و نابخشودنی می‌خواند. قانون‌نامه دیری بودایی (پراتی‌موکشه) در سبد انضباط دیری (وینیه پیتکه) از چهار خطای بزرگ نام می‌برد که رهرو در صورت ارتکاب آن‌ها با کیفر اخراج همیشگی از سنگه (انجمن دیری) مواجه می‌شود. این چهار خطا این‌هاست: 1. رابطه جنسی یا بی عفتی، 2. گرفتن مال داده نشده یا دزدی، 3. گرفتن جان یا قتل، و 4. ادعای داشتن نیروهای فراطبیعی یا کرامات. رهروی که مرتکب یکی از این‌ها می‌شود را به «برگ خزان» یا «نخل بی سر» تشبیه کرده‌اند. در سراسر متون دینی وابسته به مکتب تیره‌واده آمده است رهروی که مرتکب قتل شود، چه در این زندگی و چه در زندگی بعدی، پیرو بودا نخواهد بود:
«رهرو پذیرش شده‌ی کامل نباید دانسته جانداران را از داشتن زندگی محروم کند حتا اگر موری باشد. رهروی که دانسته انسانی را از زندگی محروم کند، حتا اگر جنین باشد، دیگر پبرو بودا نخواهد بود. رهروی که دانسته انسانی را از زندگی محروم کند دیگر هرگز پیرو بودا نخواهد شد، به کردار صخره‌یی دو نیم شده دیگر هرگز به هم نمی‌رسند.»

* اگر بخواهیم برای آیین بودا اندیشه سیاسی یا اجتماعی متصور شویم چه  ویژگی‌هایی را باید برشمریم؟

آیین بودا بعد سیاسی ندارد. بعد اجتماعی هم بعدها در چین پیدا کرد. آموزه‌های بودا ربط و نسبتی با جامعه و سیاست نداشت اگرچه برخی جامعه‌شناسان دین مانند گامبریک نقش مصلح اجتماعی به او داده‌اند. او را مصلح آیین برهمنی دانسته‌اند که با نظام برهمنان به مخالفت برخاست و آیین جدیدی آورد. خلاصه از او یک مارتین لوتر بودایی ساخته‌اند. اما به واقع خودش گفته است آموزه‌ی من تنها به رنج انسان‌ها و کلید رهایی از رنج که درون خود انسان است اشاره دارد نه جامعه و تشکیل ملت واحد یا حکومت. در متون بودایی حتا یک عبارت نمی‌توان یافت که علیه نظام برهمنی بیان شده باشد.

تاریخ آیین بودا زمانی با سیاست پیوند خورد که آشوکا، شاه مئوری، قرن سوم ق‌م، بودایی شد و خود را متعهد دانست که آموزه‌های بودا را گسترش دهد. انگیزه‌ پشت این کار او را متفاوت بیان کرده‌اند. نظر من این است که بیش‌تر دغدغه حکومت داشت. او با متحد کردن ادیان زمانه خویش، صلح و آرامش را در سراسر امپراتوری خویش گسترش داد و این کار بزرگی بود اما انگیزه او صرف گسترش دین بودایی نبود. حتا سعی کرد به جای آموزه‌های بودا، اندیشه‌های خود را گسترش دهد تا جایی که آموزه‌های بودا را دست‌کاری یا به قول امروزی‌ها تحریف می‌کرد، بر کتیبه‌ها می‌نوشت و در سراسر قلمرو خویش نصب می‌کرد. مردم در این نوشته‌ها بیش‌تر او را می‌دیدند تا بودا یا بنیادگذار هر دین دیگری را. بودایی‌ها هنوز هم او را شاه بودایی الگو می‌دانند اما هیچ‌گاه اجازه ندادند که آموزه‌های او جایگزین آموزه‌های بودا شود. دین بودایی که امروزه در کشورهای آسیای جنوبی و جنوب شرقی (سری‌لانکا، تایلند، میانمار، کامبوج و لائوس) رایج است در نتیجه فتوحات و سلطه آشوکا بر این مناطق بود. بعدها شاه آرمانی (چکره‌ورتین) وارد منابع بودایی شد. میتریه، بودای بعدی در سنت بودایی نیز بعدها رنگ موعود گرفت که برای نجات بودایی‌های جهان حکومت جهانی تشکیل خواهد داد. همه این‌ها بعدها در بیرون هند ساخته و پرداخته شد. غالباً هم متأثر از اندیشه چینی است و ربط و نسبتی با متون اولیه سنت‌های مختلف بودایی ندارد.

* آیین بودا در جهان معاصر چه تحولات و تغییراتی را پذیرفته است؟

آیین بودا یک نام کلی است برای سه سنت رایج آن در مناطق مختلف جهان، یعنی سنت هینه‌یانه در پنج کشور آسیای جنوب شرقی، سنت مهایانه چهار کشور آسیای شرقی، و سنت وجره‌یانه در تبت. سنت هینه‌یانه تحول چندانی نداشته اما مهایانه و وجره‌یانه از همان آغاز خود را با جهان هماهنگ کردند. بودا شاگردان متفاوتی داشت اگرچه مهایانه فراتر از این معتقد است که بودا تعالیم متفاوتی هم داشت. یک قرن پس از مرگ بودا اختلاف‌های روشی بین پیروان او پیدا شد و انجمن واحدی که بنیاد نهاده بود دچار اختلاف و انشعاب شد. پیشگامان مهایانه اندیشه مهرورزی به حال همه جانداران را پیشه خود کردند و هینه‌یانه را خودخواه و خودپرست دانستند که جز به خود به کسی نمی‌اندیشد. این دعواهای فرقه‌ای تا امروز ادامه دارد. هینه‌یانه بسته باقی ماند اما مهایانه بیرون از هند با جان‌های دیگر به هم آمیخت و شکوفا شد. مهایانه بیش‌ترین تحول را در چین پیدا کرد. آموزه مهر به همه (کرونا) باعث شد که مهایانه تکلیف خود را با دیگران روشن کند و همدردی با مردم جهان را سرلوحه راه و روش خود قرار دهد. بوداییان مهایانی در چین و ژاپن و تبت چنین رویکردی دارند. اما هینه‌یانه امروزه در کشورهای آسیای جنوب شرقی همان است که در هند بود. راه و روشی که برای نجات بشر پیشنهاد می‌دهند در دیرنشینی و زاویه‌گیری خلاصه می‌شود که به نجات فردی می‌انجامد. هر کس خودش باید به رهایی برسد. فریادرسی از بیرون نخواهد آمد. اینان آموزه «جزیره‌ خود باش!» بودا را سرلوحه قرار داده‌اند.

سخت‌گیری‌های هینه‌یانه سنت‌گرا موجب پیدایش یک نهضت در میان زنان بودایی شد که به «آیین بودای فعال اجتماعی» یا «آیین بودای درگیر» معروف است. مهم‌ترین تحول در هینه‌یانه همین است که چندان هم مورد قبول سنگه (انمن رهروان) بودایی نیست. مهم‌ترین کار «آیین بودای درگیر» کمک به آسیب دیدگان جهان و مستمندان است.

پنج سال پس از تشکیل سنگه مردان، بودا سنگه زنان را تشکیل داد و خاله و دایه‌اش مهاپراجاپتی رئیس دیر زنان شد. اما با مخالفت‌های رهروان زن با دیر زنان و کارشکنی‌هایی که در طول تاریخ کردند به مرور دیر زنان از میان رفت و زنان هرگز اجازه نیافتند وارد نظام دیری شوند که در دست مردان بود. اینان کوشیند نقش زنان را در گسترش آیین بودا ناچیز جلوه دهند و برای این کار در متون هم دست بردند و حوادث مربوط به زنان را یا به مردان نسبت دادند و یا کلاً حذف کردند. نهضتی که امروزه در جهان بودایی به دست زنان اداره و رهبری می‌شود پاسخی است به این جریان زن‌ستیزی تاریخی. البته مراد من از زن ستیزی اشاره به زن در لباس رهرو و رهبر دینی است و این اندیشة که زن نمی‌تواند آموزگار دین باشد؛ زیرا آیین بودای تیره‌واده یا هینه‌یانه بر نقش اجتماعی زن به عنوان حامی آیین و نیز نقش مادر و تربیت فرزندان بودایی تأکید زیادی دارد اگرچه نقش زنان را محدود به همین دو نقش می‌داند. سنت هینه‌یانه چشمش را به روی این حقیقت می بندد که بودا با تشکیل دیر زنان اجازه داد که زنان هم در کنار مردان آموزگار دین باشند.

*اگر بخواهیم نگاهی ژئوپلتیکی به بودیسم بیندازیم جغرافیای سیاسی بودیسم در مواجهه با پیروان دیگر ادیان چه حدود و ثغوری دارد؟

اگرچه اکثر دانشمندان ژئوپلتیک قائل به جدایی حوزه‌های ژئوپلتیک از جغرافیای سیاسی هستند اما ظاهراً شما ژئوپلتیک را معادل جغرافیای سیاسی گرفته‌اید که چندان غیرمعمول نیست. پاسخ این پرسش را بیش‌تر باید از کارشناسان علوم سیاسی، روابط بین‌الملل و جغرافیا جویا شوید اما در باب تأثیر عوامل جغرافیایی بر رفتار دولت، ربط و نسبت مستقیمی با آیین بودا ندارد. اگرچه گاه در تاریخ آیین بودا می‌خوانیم که در مرحله‌ای دین دولتی شناخته شده اما ربط و نسبتی با آموزه‌های بودا نداشته است. بلکه سیاست حاکمان زمان بوده که از آیین بودا به عنوان رقیب ادیان دیگر حمایت کنند. امروزه آیین بودا در هیچ جای دنیا دین دولتی نیست. این را نیز نباید از یاد برد که آیین بودا در هیچ نقطه‌ای از جهان با هیچ دینی به رقابت و دشمنی نپرداخته. یعنی آموزه‌های بودا چنین اقتضایی ندارند. اما این بدین معنا نیست که آیین بودا در طول تاریخ دستخوش سیاست‌های دولتمردان نبوده است. گاه مثلا در ژاپن قدیم می‌بینیم که آیین بودا به عنوان وسیله‌ای در دست حاکمان در قبال ادیان بومی به کار گرفته شده است. اما هیچ رهبر دینی را نمی‌شود نام برد که سیاسی بوده باشد. هرجا رد پایی از آیین بودا در سیاست می‌بینیم باید به دنبال دست پنهان دولت و کشف سیاست پشت این آن برآییم. سرمشق جهان بودایی در مواجهه با ادیان دیگر را باید در سیرة خود بودا جسجو کرد. آیین بودا از هند، در میان مکتب‌های گوناگون هندی، برخاست و آموزه‌هایش با آن‌ها تفاوت چشمگیری داشت اما بودا برای ادیان معاصر خود حرمت زیادی قائل بود. در روایت‌ها آمده است وقتی پیروان ادیان دیگر نزد او می‌آمدند و اجازه می‌خواستند که پیرو او شوند «وی ایشان را از این کار منع می‌کرد و وقتی با اصرار آن‌ها مواجه می‌شد قبول می‌کرد اما توصیه می‌کرد که از انفاق به یاران سابق خود دریغ نکنند.»

*ماجرای میانمار را چگونه تحلیل می‌کنید؟

حوادث میانمار یک جریان سیاسی است که در آغاز ربط و نسبتی با آیین بودا نداشت. قریب دو قرن است که دولت غیردینی میانمار  با مسلمانان ساکن منطقه وسیع آراکان درگیرند. مسلمانان این منطقه که به قوم روهینگیا معروفند در اصل مهاجران بنگالی هستند که هیچ‌گاه شهروند میانمار شناخته نشدند و از حقوق مردم میانمار برخوردار نیستند. مسلمانان برای رسیدن به این جایگاه کوشش زیادی کرده‌اند اما دولت میانمار با سرسختی تمام در برابر آنان مقاومت می‌کند و آنان را مهاجران غیرقانونی می‌خواند. در دهه‌های اخیر دولت میانمار فشار زیادی به مسلمان وارد کرده است. جمعی از فعالان سیاسی و مدافعان حقوق بشر را بازداشت و از کشور اخراج کرده است. هر بار به بهانه‌ای هجوم می‌اورند عده‌ای را بازداشت و از کشور اخراج می‌کنند تا از این راه آمار را پایین بیاورند و اخیراً که دست به قتل عام مردم این منطقه زده‌اند. این درگیری‌ها تا این جند سال اخیر ادامه داشت تا این‌که ماجرای درگیری بین یک مسلمان و یک بودایی بر سر مسائل شخصی که منجر به فوت بودایی می‌شود دست‌مایه فتنه‌انگیزی دولت می‌شود که یک مسئله سیاسی و دولتی را به جنگ دینی تبدیل کند زیرا اکثریت مردم میانمار بودایی هستند و گویا اندیشه بر این بوده است که نزاع میان بوداییان و مسلمانان به مسئله مسلمانان برای همیشه خاتمه خواهد داد.

دولت میانمار برای این کار از رهروان انقلابی و دست نشانده خود استفاده کرد و با این کار وارد بازی خطرناکی شد. آتشی افروخت که هم دامن خودش را گرفت و هم آیین بودا را خدشه‌دار کرد. این بازی آنقدر خطرناک بود که بیش از همه دامن دولت را گرفت و از رهبری فرهمند چهره‌ای دوگانه ساخت و کوس رسوایی‌اش را در جهان زدند.

*آیا ماجرای میانمار ممکن است نوعی از خشونت دینی و مذهبی یا نوعی افراط‌گروی در برخی شاخه‌ های بودیسم انگاشته شود؟
بله عملاً که این‌طور برداشت می‌شود و نشان می‌دهد که هیچ دینی از ورود خشونت به آن مصون نیست. اساس آیین بودا بر عدم خشونت یا پرهیز از خشونت (قاعدة اهیمسا) است. این بدین معنا است چه بخواهیم و چه نخواهیم آیین بودا در این گوشه جهان یک بعد سیاسی پیدا کرده است اگرچه تازگی ندارد. البته داشتن بعد سیاسی یک چیز است و دشمنی کردن با دیگران چیز دیگر است. حضور قوم روهینگیا، یا به تعبیر دولت مهاجران غیرقانی، در میانمار نمی‌تواند علت دشمنی بوداییان با مسلمانان باشد. کشته شدن یک بودایی در یک درگیری متعارف که در هر کشوری اتفاق می‌افتد نیز ناچیزتر از آن است که دلیل دشمنی میان پیروان دو دین جهانی به شمار آید. پس این ماجرا نمی‌تواند دینی یا به تعبیر شما مذهبی باشد. اختلافات میان بوداییان و مسلمانان در سری‌لانکا بسیار شدیدتر از میانمار است اما هیچ‌گاه به این‌جا کشیده نشده است که یک دیر بودایی رهبر خشونت‌ علیه پیروان دین دیگر شود.

اما نباید این پدیده را که در یک برهه از تاریخ و در یک گوشه از جهان رخ داده است با جهان بودایی یکی بگیریم. هینه‌یانه فقط یک سنت در میان سنت‌های بودایی است و میانمار فقط یک کشور در میان کشورهای هینه‌یانه است و آشین ویراتو، رهرو بودایی و رهبر خشونت‌های میانمار، فقط یک فرقه در میانمار است.

تعهد می‌کنم به خویشتن‌داری از گرفتن جان؛
تعهد می‌کنم به خویشتن‌داری از دزدی؛
تعهد می‌کنم به خویشتن‌داری از بی‌عفتی؛
تعهد می‌کنم به خویشتن‌داری از دروغگویی؛
تعهد می‌کنم به خویشتن‌داری از می‌خواری.

نقض هریک از این پنج دستور علاوه بر مجازات کیهانی (نیروی کرمه) برای رهرو اخراج از دیر را نیز به همراه دارد. اولین دستور به پرهیز از آزار جاندارن و گرفتن جان اشاره دارد و از همه سنگین‌تر گرفتن جان انسان است حتا اگر جنین باشد.  سبد وینیه، اولین بخش کانون پالی هینه‌یانه، «گرفتن جان انسان» را ممنوع و نابخشودنی می‌خواند. قانون‌نامه دیری بودایی (پراتی‌موکشه) در سبد انضباط دیری (وینیه پیتکه) از چهار خطای بزرگ نام می‌برد که رهرو در صورت ارتکاب آن‌ها با کیفر اخراج همیشگی از سنگه (انجمن دیری) مواجه می‌شود. این چهار خطا این‌هاست: 1. رابطه جنسی یا بی عفتی، 2. گرفتن مال داده نشده یا دزدی، 3. گرفتن جان یا قتل، و 4. ادعای داشتن نیروهای فراطبیعی یا کرامات. رهروی که مرتکب یکی از این‌ها می‌شود را به «برگ خزان» یا «نخل بی سر» تشبیه کرده‌اند. در سراسر متون دینی وابسته به مکتب تیره‌واده آمده است رهروی که مرتکب قتل شود، چه در این زندگی و چه در زندگی بعدی، پیرو بودا نخواهد بود:
«رهرو پذیرش شده‌ی کامل نباید دانسته جانداران را از داشتن زندگی محروم کند حتا اگر موری باشد. رهروی که دانسته انسانی را از زندگی محروم کند، حتا اگر جنین باشد، دیگر پبرو بودا نخواهد بود. رهروی که دانسته انسانی را از زندگی محروم کند دیگر هرگز پیرو بودا نخواهد شد، به کردار صخره‌یی دو نیم شده دیگر هرگز به هم نمی‌رسند.»

* اگر بخواهیم برای آیین بودا اندیشه سیاسی یا اجتماعی متصور شویم چه  ویژگی‌هایی را باید برشمریم؟

آیین بودا بعد سیاسی ندارد. بعد اجتماعی هم بعدها در چین پیدا کرد. آموزه‌های بودا ربط و نسبتی با جامعه و سیاست نداشت اگرچه برخی جامعه‌شناسان دین مانند گامبریک نقش مصلح اجتماعی به او داده‌اند. او را مصلح آیین برهمنی دانسته‌اند که با نظام برهمنان به مخالفت برخاست و آیین جدیدی آورد. خلاصه از او یک مارتین لوتر بودایی ساخته‌اند. اما به واقع خودش گفته است آموزه‌ی من تنها به رنج انسان‌ها و کلید رهایی از رنج که درون خود انسان است اشاره دارد نه جامعه و تشکیل ملت واحد یا حکومت. در متون بودایی حتا یک عبارت نمی‌توان یافت که علیه نظام برهمنی بیان شده باشد.

تاریخ آیین بودا زمانی با سیاست پیوند خورد که آشوکا، شاه مئوری، قرن سوم ق‌م، بودایی شد و خود را متعهد دانست که آموزه‌های بودا را گسترش دهد. انگیزه‌ پشت این کار او را متفاوت بیان کرده‌اند. نظر من این است که بیش‌تر دغدغه حکومت داشت. او با متحد کردن ادیان زمانه خویش، صلح و آرامش را در سراسر امپراتوری خویش گسترش داد و این کار بزرگی بود اما انگیزه او صرف گسترش دین بودایی نبود. حتا سعی کرد به جای آموزه‌های بودا، اندیشه‌های خود را گسترش دهد تا جایی که آموزه‌های بودا را دست‌کاری یا به قول امروزی‌ها تحریف می‌کرد، بر کتیبه‌ها می‌نوشت و در سراسر قلمرو خویش نصب می‌کرد. مردم در این نوشته‌ها بیش‌تر او را می‌دیدند تا بودا یا بنیادگذار هر دین دیگری را. بودایی‌ها هنوز هم او را شاه بودایی الگو می‌دانند اما هیچ‌گاه اجازه ندادند که آموزه‌های او جایگزین آموزه‌های بودا شود. دین بودایی که امروزه در کشورهای آسیای جنوبی و جنوب شرقی (سری‌لانکا، تایلند، میانمار، کامبوج و لائوس) رایج است در نتیجه فتوحات و سلطه آشوکا بر این مناطق بود. بعدها شاه آرمانی (چکره‌ورتین) وارد منابع بودایی شد. میتریه، بودای بعدی در سنت بودایی نیز بعدها رنگ موعود گرفت که برای نجات بودایی‌های جهان حکومت جهانی تشکیل خواهد داد. همه این‌ها بعدها در بیرون هند ساخته و پرداخته شد. غالباً هم متأثر از اندیشه چینی است و ربط و نسبتی با متون اولیه سنت‌های مختلف بودایی ندارد.

* آیین بودا در جهان معاصر چه تحولات و تغییراتی را پذیرفته است؟

آیین بودا یک نام کلی است برای سه سنت رایج آن در مناطق مختلف جهان، یعنی سنت هینه‌یانه در پنج کشور آسیای جنوب شرقی، سنت مهایانه چهار کشور آسیای شرقی، و سنت وجره‌یانه در تبت. سنت هینه‌یانه تحول چندانی نداشته اما مهایانه و وجره‌یانه از همان آغاز خود را با جهان هماهنگ کردند. بودا شاگردان متفاوتی داشت اگرچه مهایانه فراتر از این معتقد است که بودا تعالیم متفاوتی هم داشت. یک قرن پس از مرگ بودا اختلاف‌های روشی بین پیروان او پیدا شد و انجمن واحدی که بنیاد نهاده بود دچار اختلاف و انشعاب شد. پیشگامان مهایانه اندیشه مهرورزی به حال همه جانداران را پیشه خود کردند و هینه‌یانه را خودخواه و خودپرست دانستند که جز به خود به کسی نمی‌اندیشد. این دعواهای فرقه‌ای تا امروز ادامه دارد. هینه‌یانه بسته باقی ماند اما مهایانه بیرون از هند با جان‌های دیگر به هم آمیخت و شکوفا شد. مهایانه بیش‌ترین تحول را در چین پیدا کرد. آموزه مهر به همه (کرونا) باعث شد که مهایانه تکلیف خود را با دیگران روشن کند و همدردی با مردم جهان را سرلوحه راه و روش خود قرار دهد. بوداییان مهایانی در چین و ژاپن و تبت چنین رویکردی دارند. اما هینه‌یانه امروزه در کشورهای آسیای جنوب شرقی همان است که در هند بود. راه و روشی که برای نجات بشر پیشنهاد می‌دهند در دیرنشینی و زاویه‌گیری خلاصه می‌شود که به نجات فردی می‌انجامد. هر کس خودش باید به رهایی برسد. فریادرسی از بیرون نخواهد آمد. اینان آموزه «جزیره‌ خود باش!» بودا را سرلوحه قرار داده‌اند.

سخت‌گیری‌های هینه‌یانه سنت‌گرا موجب پیدایش یک نهضت در میان زنان بودایی شد که به «آیین بودای فعال اجتماعی» یا «آیین بودای درگیر» معروف است. مهم‌ترین تحول در هینه‌یانه همین است که چندان هم مورد قبول سنگه (انمن رهروان) بودایی نیست. مهم‌ترین کار «آیین بودای درگیر» کمک به آسیب دیدگان جهان و مستمندان است.

پنج سال پس از تشکیل سنگه مردان، بودا سنگه زنان را تشکیل داد و خاله و دایه‌اش مهاپراجاپتی رئیس دیر زنان شد. اما با مخالفت‌های رهروان زن با دیر زنان و کارشکنی‌هایی که در طول تاریخ کردند به مرور دیر زنان از میان رفت و زنان هرگز اجازه نیافتند وارد نظام دیری شوند که در دست مردان بود. اینان کوشیند نقش زنان را در گسترش آیین بودا ناچیز جلوه دهند و برای این کار در متون هم دست بردند و حوادث مربوط به زنان را یا به مردان نسبت دادند و یا کلاً حذف کردند. نهضتی که امروزه در جهان بودایی به دست زنان اداره و رهبری می‌شود پاسخی است به این جریان زن‌ستیزی تاریخی. البته مراد من از زن ستیزی اشاره به زن در لباس رهرو و رهبر دینی است و این اندیشة که زن نمی‌تواند آموزگار دین باشد؛ زیرا آیین بودای تیره‌واده یا هینه‌یانه بر نقش اجتماعی زن به عنوان حامی آیین و نیز نقش مادر و تربیت فرزندان بودایی تأکید زیادی دارد اگرچه نقش زنان را محدود به همین دو نقش می‌داند. سنت هینه‌یانه چشمش را به روی این حقیقت می بندد که بودا با تشکیل دیر زنان اجازه داد که زنان هم در کنار مردان آموزگار دین باشند.

*اگر بخواهیم نگاهی ژئوپلتیکی به بودیسم بیندازیم جغرافیای سیاسی بودیسم در مواجهه با پیروان دیگر ادیان چه حدود و ثغوری دارد؟

اگرچه اکثر دانشمندان ژئوپلتیک قائل به جدایی حوزه‌های ژئوپلتیک از جغرافیای سیاسی هستند اما ظاهراً شما ژئوپلتیک را معادل جغرافیای سیاسی گرفته‌اید که چندان غیرمعمول نیست. پاسخ این پرسش را بیش‌تر باید از کارشناسان علوم سیاسی، روابط بین‌الملل و جغرافیا جویا شوید اما در باب تأثیر عوامل جغرافیایی بر رفتار دولت، ربط و نسبت مستقیمی با آیین بودا ندارد. اگرچه گاه در تاریخ آیین بودا می‌خوانیم که در مرحله‌ای دین دولتی شناخته شده اما ربط و نسبتی با آموزه‌های بودا نداشته است. بلکه سیاست حاکمان زمان بوده که از آیین بودا به عنوان رقیب ادیان دیگر حمایت کنند. امروزه آیین بودا در هیچ جای دنیا دین دولتی نیست. این را نیز نباید از یاد برد که آیین بودا در هیچ نقطه‌ای از جهان با هیچ دینی به رقابت و دشمنی نپرداخته. یعنی آموزه‌های بودا چنین اقتضایی ندارند. اما این بدین معنا نیست که آیین بودا در طول تاریخ دستخوش سیاست‌های دولتمردان نبوده است. گاه مثلا در ژاپن قدیم می‌بینیم که آیین بودا به عنوان وسیله‌ای در دست حاکمان در قبال ادیان بومی به کار گرفته شده است. اما هیچ رهبر دینی را نمی‌شود نام برد که سیاسی بوده باشد. هرجا رد پایی از آیین بودا در سیاست می‌بینیم باید به دنبال دست پنهان دولت و کشف سیاست پشت این آن برآییم. سرمشق جهان بودایی در مواجهه با ادیان دیگر را باید در سیرة خود بودا جسجو کرد. آیین بودا از هند، در میان مکتب‌های گوناگون هندی، برخاست و آموزه‌هایش با آن‌ها تفاوت چشمگیری داشت اما بودا برای ادیان معاصر خود حرمت زیادی قائل بود. در روایت‌ها آمده است وقتی پیروان ادیان دیگر نزد او می‌آمدند و اجازه می‌خواستند که پیرو او شوند «وی ایشان را از این کار منع می‌کرد و وقتی با اصرار آن‌ها مواجه می‌شد قبول می‌کرد اما توصیه می‌کرد که از انفاق به یاران سابق خود دریغ نکنند.»

*ماجرای میانمار را چگونه تحلیل می‌کنید؟

حوادث میانمار یک جریان سیاسی است که در آغاز ربط و نسبتی با آیین بودا نداشت. قریب دو قرن است که دولت غیردینی میانمار  با مسلمانان ساکن منطقه وسیع آراکان درگیرند. مسلمانان این منطقه که به قوم روهینگیا معروفند در اصل مهاجران بنگالی هستند که هیچ‌گاه شهروند میانمار شناخته نشدند و از حقوق مردم میانمار برخوردار نیستند. مسلمانان برای رسیدن به این جایگاه کوشش زیادی کرده‌اند اما دولت میانمار با سرسختی تمام در برابر آنان مقاومت می‌کند و آنان را مهاجران غیرقانونی می‌خواند. در دهه‌های اخیر دولت میانمار فشار زیادی به مسلمان وارد کرده است. جمعی از فعالان سیاسی و مدافعان حقوق بشر را بازداشت و از کشور اخراج کرده است. هر بار به بهانه‌ای هجوم می‌اورند عده‌ای را بازداشت و از کشور اخراج می‌کنند تا از این راه آمار را پایین بیاورند و اخیراً که دست به قتل عام مردم این منطقه زده‌اند. این درگیری‌ها تا این جند سال اخیر ادامه داشت تا این‌که ماجرای درگیری بین یک مسلمان و یک بودایی بر سر مسائل شخصی که منجر به فوت بودایی می‌شود دست‌مایه فتنه‌انگیزی دولت می‌شود که یک مسئله سیاسی و دولتی را به جنگ دینی تبدیل کند زیرا اکثریت مردم میانمار بودایی هستند و گویا اندیشه بر این بوده است که نزاع میان بوداییان و مسلمانان به مسئله مسلمانان برای همیشه خاتمه خواهد داد.

دولت میانمار برای این کار از رهروان انقلابی و دست نشانده خود استفاده کرد و با این کار وارد بازی خطرناکی شد. آتشی افروخت که هم دامن خودش را گرفت و هم آیین بودا را خدشه‌دار کرد. این بازی آنقدر خطرناک بود که بیش از همه دامن دولت را گرفت و از رهبری فرهمند چهره‌ای دوگانه ساخت و کوس رسوایی‌اش را در جهان زدند.

*آیا ماجرای میانمار ممکن است نوعی از خشونت دینی و مذهبی یا نوعی افراط‌گروی در برخی شاخه‌ های بودیسم انگاشته شود؟
بله عملاً که این‌طور برداشت می‌شود و نشان می‌دهد که هیچ دینی از ورود خشونت به آن مصون نیست. اساس آیین بودا بر عدم خشونت یا پرهیز از خشونت (قاعدة اهیمسا) است. این بدین معنا است چه بخواهیم و چه نخواهیم آیین بودا در این گوشه جهان یک بعد سیاسی پیدا کرده است اگرچه تازگی ندارد. البته داشتن بعد سیاسی یک چیز است و دشمنی کردن با دیگران چیز دیگر است. حضور قوم روهینگیا، یا به تعبیر دولت مهاجران غیرقانی، در میانمار نمی‌تواند علت دشمنی بوداییان با مسلمانان باشد. کشته شدن یک بودایی در یک درگیری متعارف که در هر کشوری اتفاق می‌افتد نیز ناچیزتر از آن است که دلیل دشمنی میان پیروان دو دین جهانی به شمار آید. پس این ماجرا نمی‌تواند دینی یا به تعبیر شما مذهبی باشد. اختلافات میان بوداییان و مسلمانان در سری‌لانکا بسیار شدیدتر از میانمار است اما هیچ‌گاه به این‌جا کشیده نشده است که یک دیر بودایی رهبر خشونت‌ علیه پیروان دین دیگر شود.

اما نباید این پدیده را که در یک برهه از تاریخ و در یک گوشه از جهان رخ داده است با جهان بودایی یکی بگیریم. هینه‌یانه فقط یک سنت در میان سنت‌های بودایی است و میانمار فقط یک کشور در میان کشورهای هینه‌یانه است و آشین ویراتو، رهرو بودایی و رهبر خشونت‌های میانمار، فقط یک فرقه در میانمار است.

در اینجا الجزیره در تلاش در پی کسب اطلاعات بیشتر دربارۀ ورود دوبارۀ دین اسلام به کره توسط لشکریان ترک در جنگ 1950-1953، با نسل‌های مختلفی از مسلمانان کره به گفتگو پرداخته است. این افراد مشکلات خود را در جامعۀ کنفوسیوسیِ کره که طبقه، سلسله‌مراتب سِنّی، فرهنگ میگساری و بی‌اعتمادی نسبت به دین اسلام بر آن حاکم است مطرح کرده‌اند.

مسجد مرکزی سئول که در محلۀ ایتاوون سئول واقع شده است در سال 1976 و با پشتیبانی مالیِ مالزی و همکاری دولت کره افتتاح شد. هر جمعه حدود هشتصد نمازگزار در این مسجد حضور به هم می‌رسانند. شمار بسیاری از مسلمانانِ خارجی کره که اهل پاکستان، ازبکستان، سنگال، ترکیه و کشورهای دیگر هستند در محلۀ ایتاوون زندگی می‌کنند.

هارون کارا یک شهروند ترکیه‌ای است که در رستوران «مِستر کباب» مشغول به کار است. این رستوران در خیابانی واقع شده که اعضای محل آن را «خیابان مسلمانان» می‌نامند. خیابانی شیب‌دار که پر از رستوران‌های خاورمیانه‌ای و شیرینی‌فروشی‌های ترکیه‌ای است. این خیابان به مسجد مرکزی سئول منتهی می‌شود. کارا عضوی از جامعۀ کوچکِ ترک‌های مقیم کرۀ جنوبی است که ابتدائاً پس از جنگ کره در سال‌های 1950-1953 وارد کره شدند و در این کشور رحل اقامت افکندند. در آن زمان پانزده هزار سرباز ترک داوطلبانه آمدند تا در کنار نیروهای کره بجنگند. بسیاری از آنها تصمیم گرفتند در کره بمانند و متعاقباً دین اسلام را از نو به کره‌ای‌ها معرفی کردند. ترک‌ها در زمان جنگ مساجدی خیمه‌ای ساختند که ابتدا هدف از آنها خدمت‌رسانی به سربازان ترک بود. این کار زمینه را برای اشاعۀ دین اسلام در کرۀ قرن بیستم مهیا کرد. مشارکت ترک‌ها و کمک‌های آنها به کره چنان تأثیر ماندگاری برجای گذاشت که کره‌ای‌ها معمولاً ترک‌ها را «برادر» خود می‌خوانند.

صفیه کنگ پس از ده سال کار کردن به عنوان مدیر حسابداری در مسجد مرکزی سئول، در سال 2015 مسلمان شد. او می‌گوید: “در ابتدا من نیز همانند بسیاری از دوستانم چیزی دربارۀ دین اسلام نمی‌دانستم و آن را به واقعۀ یازده سپتامبر و تروریسم ربط می‌دادم. اما می‌خواستم اطلاعات بیشتری دربارۀ پیامبر اسلام، الله و حقیقت دین اسلام به دست بیاورم. من معتقدم که دین اسلام دینی برحق است و به همین خاطر بود که اسلام آوردم”. البته او به‌ندرت با حجاب در خیابان‌های سئول ظاهر می‌شود و در این باره می‌گوید دوست ندارم مردم خیره‌خیره به من نگاه کنند.

امیر کیم نوکیش 28 سالۀ کره‌ای دربارۀ دین اسلام می‌گوید: “جذاب‌ترین و دوست‌داشتنی‌ترین جنبۀ دین اسلام برای من مفهومِ برادری و برابری است. کرۀ جنوبی یک جامعۀ بسیار محافظه‌کارِ کنفوسیوسی است که سن در آن حرف اول را می‌زند و احترام گذاشتن به بزرگ‌ترها بالاترین منزلت را دارد”. از نظر امیر، این معیار اجتماعی بسیاری از اوقات دست‌وپاگیر می‌شود.

عمر چوی عضوی از موج جدید جوانان مسلمان کره‌ای است که سعی دارند دین اسلام را از طریق رسانه‌های اجتماعی در کرۀ جنوبی اشاعه دهند. او با تهیۀ مجموعۀ ویدئوییِ «از کباب تا کباب» برای یوتیوب، برای تبلیغ رستوران‌های اسلامی با «سازمان توریسم سئول» همکاری می‌کند.

خانم اوا بورا سانگ پس از مطالعه و بررسی دربارۀ دین اسلام، در سال 2007 یعنی همزمان با گروگانگیری کره‌ای‌ها در افغانستان مسلمان شد. او می‌گوید: “بعضی‌ها به من می‌گویند به کشور خودم برگردم و بعضی دیگر فکر می‌کنند در کُتم بمب مخفی کرده‌ام. اکثر مردم کره تصویری کلیشه‌ای راجع به دین اسلام دارند که به‌غلط در رسانه‌های کره منعکس شده است”. وی اکنون در مسجد سئول مشغول به فعالیت است و هر روز برای مسیحیان و دیگرانی که می‌خواهند اطلاعات خود را دربارۀ دین اسلام افزایش دهند سخنرانی می‌کند و به سؤالات آنها پاسخ می‌دهد تا سوءتفاهم‌هایی را که دربارۀ دین اسلام دارند از بین ببرد و پی ببرند که اسلام دین صلح و احترام است. از هزار تا دو هزار نفری که در سخنرانی‌های بورا شرکت می‌کنند، ده درصد مایل به گرویدن به دین اسلام هستند.

در اینجا الجزیره در تلاش در پی کسب اطلاعات بیشتر دربارۀ ورود دوبارۀ دین اسلام به کره توسط لشکریان ترک در جنگ 1950-1953، با نسل‌های مختلفی از مسلمانان کره به گفتگو پرداخته است. این افراد مشکلات خود را در جامعۀ کنفوسیوسیِ کره که طبقه، سلسله‌مراتب سِنّی، فرهنگ میگساری و بی‌اعتمادی نسبت به دین اسلام بر آن حاکم است مطرح کرده‌اند.

مسجد مرکزی سئول که در محلۀ ایتاوون سئول واقع شده است در سال 1976 و با پشتیبانی مالیِ مالزی و همکاری دولت کره افتتاح شد. هر جمعه حدود هشتصد نمازگزار در این مسجد حضور به هم می‌رسانند. شمار بسیاری از مسلمانانِ خارجی کره که اهل پاکستان، ازبکستان، سنگال، ترکیه و کشورهای دیگر هستند در محلۀ ایتاوون زندگی می‌کنند.

هارون کارا یک شهروند ترکیه‌ای است که در رستوران «مِستر کباب» مشغول به کار است. این رستوران در خیابانی واقع شده که اعضای محل آن را «خیابان مسلمانان» می‌نامند. خیابانی شیب‌دار که پر از رستوران‌های خاورمیانه‌ای و شیرینی‌فروشی‌های ترکیه‌ای است. این خیابان به مسجد مرکزی سئول منتهی می‌شود. کارا عضوی از جامعۀ کوچکِ ترک‌های مقیم کرۀ جنوبی است که ابتدائاً پس از جنگ کره در سال‌های 1950-1953 وارد کره شدند و در این کشور رحل اقامت افکندند. در آن زمان پانزده هزار سرباز ترک داوطلبانه آمدند تا در کنار نیروهای کره بجنگند. بسیاری از آنها تصمیم گرفتند در کره بمانند و متعاقباً دین اسلام را از نو به کره‌ای‌ها معرفی کردند. ترک‌ها در زمان جنگ مساجدی خیمه‌ای ساختند که ابتدا هدف از آنها خدمت‌رسانی به سربازان ترک بود. این کار زمینه را برای اشاعۀ دین اسلام در کرۀ قرن بیستم مهیا کرد. مشارکت ترک‌ها و کمک‌های آنها به کره چنان تأثیر ماندگاری برجای گذاشت که کره‌ای‌ها معمولاً ترک‌ها را «برادر» خود می‌خوانند.

صفیه کنگ پس از ده سال کار کردن به عنوان مدیر حسابداری در مسجد مرکزی سئول، در سال 2015 مسلمان شد. او می‌گوید: “در ابتدا من نیز همانند بسیاری از دوستانم چیزی دربارۀ دین اسلام نمی‌دانستم و آن را به واقعۀ یازده سپتامبر و تروریسم ربط می‌دادم. اما می‌خواستم اطلاعات بیشتری دربارۀ پیامبر اسلام، الله و حقیقت دین اسلام به دست بیاورم. من معتقدم که دین اسلام دینی برحق است و به همین خاطر بود که اسلام آوردم”. البته او به‌ندرت با حجاب در خیابان‌های سئول ظاهر می‌شود و در این باره می‌گوید دوست ندارم مردم خیره‌خیره به من نگاه کنند.

امیر کیم نوکیش 28 سالۀ کره‌ای دربارۀ دین اسلام می‌گوید: “جذاب‌ترین و دوست‌داشتنی‌ترین جنبۀ دین اسلام برای من مفهومِ برادری و برابری است. کرۀ جنوبی یک جامعۀ بسیار محافظه‌کارِ کنفوسیوسی است که سن در آن حرف اول را می‌زند و احترام گذاشتن به بزرگ‌ترها بالاترین منزلت را دارد”. از نظر امیر، این معیار اجتماعی بسیاری از اوقات دست‌وپاگیر می‌شود.

عمر چوی عضوی از موج جدید جوانان مسلمان کره‌ای است که سعی دارند دین اسلام را از طریق رسانه‌های اجتماعی در کرۀ جنوبی اشاعه دهند. او با تهیۀ مجموعۀ ویدئوییِ «از کباب تا کباب» برای یوتیوب، برای تبلیغ رستوران‌های اسلامی با «سازمان توریسم سئول» همکاری می‌کند.

خانم اوا بورا سانگ پس از مطالعه و بررسی دربارۀ دین اسلام، در سال 2007 یعنی همزمان با گروگانگیری کره‌ای‌ها در افغانستان مسلمان شد. او می‌گوید: “بعضی‌ها به من می‌گویند به کشور خودم برگردم و بعضی دیگر فکر می‌کنند در کُتم بمب مخفی کرده‌ام. اکثر مردم کره تصویری کلیشه‌ای راجع به دین اسلام دارند که به‌غلط در رسانه‌های کره منعکس شده است”. وی اکنون در مسجد سئول مشغول به فعالیت است و هر روز برای مسیحیان و دیگرانی که می‌خواهند اطلاعات خود را دربارۀ دین اسلام افزایش دهند سخنرانی می‌کند و به سؤالات آنها پاسخ می‌دهد تا سوءتفاهم‌هایی را که دربارۀ دین اسلام دارند از بین ببرد و پی ببرند که اسلام دین صلح و احترام است. از هزار تا دو هزار نفری که در سخنرانی‌های بورا شرکت می‌کنند، ده درصد مایل به گرویدن به دین اسلام هستند.

وی در سخنرانی عمومی خود خطاب به هزاران نفری که سخنانش را می‌شنیدند اظهار داشت: “من از صمیم قلب از همگان تقاضا می‌کنم تا نسبت به وضع موجود این شهر احساس تعهّد کنند و از تصمیم‌گیری‌های بجایِ سازمان ملل تبعیت کنند… من نمی‌توانم دربارۀ نگرانی شدیدم درباره این وضعیت که ظرف چند روز گذشته به وجود آمده سکوت پیشه کنم.”

فرانسیس گفت که امیدوار است “عقلانیت و دوراندیشی بر جهان حکمفرما شود تا دیگر شاهد افزوده شدن تنش‌های جدید به دورنمای متشنّج جهانی نباشیم.”

فرانسیس پیش از ادای این جملات در ملأعام، به طور خصوصی با جمعی از فلسطینیانی که با واتیکان کنکاش‌های بینادینی داشتند دیدار کرد.

وی گفت: “سرزمین مقدّس برای ما مسیحیان است. اورشلیم به معنای کلمه سرزمین گفتگوی میان خدا و بشر است.” فرانسیس از لزوم گفتگوی میان ادیان و همچنین گفتگو در داخل جامعۀ مدنی سخن گفت.

او خطاب به جمع فلسطینیان اظهار داشت: “شرط اولیه برای گفتگو وجود احترام دوجانبه و تعهّد نسبت به تقویت این احترام با هدف به رسمیت شناختن حقوق تمام مردم است.”

پاپ فرانسیس روز سه‌شنبه نیز در گفتگویی تلفنی با محمود عبّاس، رئیس‌جمهور فلسطین دربارۀ این بحران سخن گفت.

وی در سخنرانی عمومی خود خطاب به هزاران نفری که سخنانش را می‌شنیدند اظهار داشت: “من از صمیم قلب از همگان تقاضا می‌کنم تا نسبت به وضع موجود این شهر احساس تعهّد کنند و از تصمیم‌گیری‌های بجایِ سازمان ملل تبعیت کنند… من نمی‌توانم دربارۀ نگرانی شدیدم درباره این وضعیت که ظرف چند روز گذشته به وجود آمده سکوت پیشه کنم.”

فرانسیس گفت که امیدوار است “عقلانیت و دوراندیشی بر جهان حکمفرما شود تا دیگر شاهد افزوده شدن تنش‌های جدید به دورنمای متشنّج جهانی نباشیم.”

فرانسیس پیش از ادای این جملات در ملأعام، به طور خصوصی با جمعی از فلسطینیانی که با واتیکان کنکاش‌های بینادینی داشتند دیدار کرد.

وی گفت: “سرزمین مقدّس برای ما مسیحیان است. اورشلیم به معنای کلمه سرزمین گفتگوی میان خدا و بشر است.” فرانسیس از لزوم گفتگوی میان ادیان و همچنین گفتگو در داخل جامعۀ مدنی سخن گفت.

او خطاب به جمع فلسطینیان اظهار داشت: “شرط اولیه برای گفتگو وجود احترام دوجانبه و تعهّد نسبت به تقویت این احترام با هدف به رسمیت شناختن حقوق تمام مردم است.”

پاپ فرانسیس روز سه‌شنبه نیز در گفتگویی تلفنی با محمود عبّاس، رئیس‌جمهور فلسطین دربارۀ این بحران سخن گفت.

به گفتۀ این مغز متفکّر، این پژوهش در پی آنی انجام شد که شمار پناهجویانی که از دست ناآرامی‌های موجود در سوریه و دیگر کشورهای مسلمان‌نشین دست به فرار می‌زنند به نحو بی‌سابقه‌ای افزایش یافته است.

بریتانیا همچنین دارای یکی از بزرگ‌ترین شکاف‌ها در نرخ زاد و ولد میان مسلمانان و غیرمسلمانان است؛ زنان مسلمان به طور متوسّط دارای 2.9 فرزند و زنان غیرمسلمان دارای 1.8 فرزند هستند.

این یعنی حتّی اگر قرار بود ورود مهاجران به طور کامل متوقّف شود، باز هم جمعیت مسلمانان بیش از 3% در بریتانیا، فرانسه، ایتالیا و بلژیک افزایش می‌یافت.

این مقاله گویای آن است که اگر مهاجرت با همین نرخ فعلی ادامه پیدا کند، اما جلوی ورود پناهندگان گرفته شود، بریتانیا با سیزده میلیون مسلمان که 16.7% جمعیت کلّ این کشور را تشکیل می‌دهد دارای بیشترین جمعیت مسلمانان در اتحادیۀ اروپا خواهد بود.

در حال حاضر بریتانیا به لحاظ جمعیت مسلمانان پس از آلمان و فرانسه در رتبۀ سوم قرار دارد.
در مقاله آمده است تعداد نسبتاً کمی (60000) از مهاجرانی که اخیراً وارد خاک بریتانیا شده‌اند پناهنده بوده‌اند، حال آن که شمار مهاجران معمولی که ظرف سال‌های اخیر قدم به خاک این کشور نهاده‌اند بیش از 1.5 میلیون نفر بوده است.

به طور کلّی تخمین زده می‌شود که 43% از تمام مهاجرانی که از اواسط سال 2010 تا اواسط 2016 وارد بریتانیا شده‌اند مسلمان بوده‌اند.

این مطالعه همچنین حاکی از آن است که بریتانیا دارای یکی از پایین‌ترین سطوح خصومت نسبت به پناهندگان عراقی و سوری است. از هر سه فردِ انگلیسی یک نفر پناهندگان را خطر مهمّی تلقّی می‌کند، در حالی که این رقم در فرانسه 39%، در آلمان 42% و در لهستان 60% است.

براساس نتایج این پژوهش، در کشورهایی که تعداد پناهندگان کمتر است، مردم بیشتر مسلمانان را یک تهدید تلقّی می‌کنند.

طبق اعداد و ارقام رصدخانۀ مهاجرت در آکسفورد، از هر پنج فرد غیرانگلیسی که در این کشور زندگی می‌کنند، یک نفر مسلمان است.

به گفتۀ این مغز متفکّر، این پژوهش در پی آنی انجام شد که شمار پناهجویانی که از دست ناآرامی‌های موجود در سوریه و دیگر کشورهای مسلمان‌نشین دست به فرار می‌زنند به نحو بی‌سابقه‌ای افزایش یافته است.

بریتانیا همچنین دارای یکی از بزرگ‌ترین شکاف‌ها در نرخ زاد و ولد میان مسلمانان و غیرمسلمانان است؛ زنان مسلمان به طور متوسّط دارای 2.9 فرزند و زنان غیرمسلمان دارای 1.8 فرزند هستند.

این یعنی حتّی اگر قرار بود ورود مهاجران به طور کامل متوقّف شود، باز هم جمعیت مسلمانان بیش از 3% در بریتانیا، فرانسه، ایتالیا و بلژیک افزایش می‌یافت.

این مقاله گویای آن است که اگر مهاجرت با همین نرخ فعلی ادامه پیدا کند، اما جلوی ورود پناهندگان گرفته شود، بریتانیا با سیزده میلیون مسلمان که 16.7% جمعیت کلّ این کشور را تشکیل می‌دهد دارای بیشترین جمعیت مسلمانان در اتحادیۀ اروپا خواهد بود.

در حال حاضر بریتانیا به لحاظ جمعیت مسلمانان پس از آلمان و فرانسه در رتبۀ سوم قرار دارد.
در مقاله آمده است تعداد نسبتاً کمی (60000) از مهاجرانی که اخیراً وارد خاک بریتانیا شده‌اند پناهنده بوده‌اند، حال آن که شمار مهاجران معمولی که ظرف سال‌های اخیر قدم به خاک این کشور نهاده‌اند بیش از 1.5 میلیون نفر بوده است.

به طور کلّی تخمین زده می‌شود که 43% از تمام مهاجرانی که از اواسط سال 2010 تا اواسط 2016 وارد بریتانیا شده‌اند مسلمان بوده‌اند.

این مطالعه همچنین حاکی از آن است که بریتانیا دارای یکی از پایین‌ترین سطوح خصومت نسبت به پناهندگان عراقی و سوری است. از هر سه فردِ انگلیسی یک نفر پناهندگان را خطر مهمّی تلقّی می‌کند، در حالی که این رقم در فرانسه 39%، در آلمان 42% و در لهستان 60% است.

براساس نتایج این پژوهش، در کشورهایی که تعداد پناهندگان کمتر است، مردم بیشتر مسلمانان را یک تهدید تلقّی می‌کنند.

طبق اعداد و ارقام رصدخانۀ مهاجرت در آکسفورد، از هر پنج فرد غیرانگلیسی که در این کشور زندگی می‌کنند، یک نفر مسلمان است.

وجه مشترک این روایت‌ها فضل تقدم و نقش تعیین‌کننده شهید آیت در حقوقی‌سازی مفهوم ولایت فقیه و پیش‌بینی نهادی به این نام در ساختار سیاسی جمهوری اسلامی ایران است و به نظر می‌رسد منشأ این روایت‌ها اظهار نظر مرحوم عزت‌الله سحابی باشد. سحابی که خود عضو مجلس خبرگان قانون اساسی بود و پس از مدت کوتاهی در اعتراض به کنار گذاشتن پیش‌نویس دولت موقت و طرح موضوع ولایت فقیه در آن مجلس، از حضور در جلسات بررسی و تدوین قانون اساسی خودداری کرد، نخستین بار در گفت‌وگویی که در کتاب «اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی» منتشر شده است (اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی، ص 43-55) در این باره سخن گفته است. سحابی در این کتاب به مناسبت گفت‌وگو درباره اصول اقتصادی قانون اساسی، پس از آنکه به تفصیل درباره روند تدوین پیش‌نویس قانون اساسی در دولت موقت و شورای انقلاب و سپس برگزاری انتخابات و تشکیل مجلس بررسی نهایی قانون اساسی سخن می‌گوید، به موضوع ولایت فقیه می‌رسد و در این باره سخنانی متناقض‌نما می‌گوید؛ او در بخشی از این گفت‌وگو می‌گوید نه امام و نه شاگردان دست اولشان تا پیش از تشکیل مجلس بررسی نهایی حرفی از ولایت فقیه و ضرورت آمدنش در قانون اساسی نزدند و برای اولین بار در این مجلس بود که عده‌ای اصل ولایت فقیه را مطرح کردند و برای گنجاندن آن در قانون اساسی کوشیدند. (ص 44) اما کمی بعدتر می‌گوید زمانی که در تیرماه یا اوایل مردادماه 58 (حدود یک ماه پیش از برگزاری نخستین جلسه مجلس خبرگان قانون اساسی)، پیش‌نویسِ تهیه‌شده در شورای انقلاب در مطبوعات منتشر شد، آیت‌الله منتظری سخنرانی‌ای کرد که در آن از اینکه «قانون اساسی ولایت فقیه ندارد، در حالی که مردم به دنبال ولایت فقیه و روحانیت انقلاب کرده‌اند»، انتقاد کرده بود. (اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی، ص 46) در ادامه نیز در پاسخ به این سؤال که اولین سخنرانی را درباره ولایت فقیه چه کسی در مجلس خبرگان قانون اساسی کرد، می‌گوید: «آقای حسن آیت»، اما بلافاصله سخن خود را تصحیح می‌کند و می‌گوید: «البته اولین سخنرانی را آیت‌الله صدوقی از یزد انجام دادند و مطرح کردند که قانون اساسی باید بر اساس ولایت فقیه باشد و اینکه می‌گویند ولایت فقیه به استبداد منتهی می‌شود درست نیست. … اول آقای صدوقی صحبت کرد و متعاقب آن آقای آیت و بعد آقای جلال‌الدین فارسی، رشیدیان و کیاوش که هر کدام هر در مدح ولایت فقیه صحبت کردند و گفتند ما این قانون اساسی را کنار می‌گذاریم و خودمان یک قانون اساسی جدید می‌نویسیم.» (ص 47) چندان که پیدا است، سحابی تا اینجا روایت نامنسجم و متناقض‌نمایی از روند درج اصل ولایت فقیه در قانون اساسی ارائه کرده است، اما در بخش‌های پایانی گفت‌وگو درباره این موضوع، با اشاره به پیش‌نویس پیشنهادی حزب زحمتکشان درباره قانون اساسی، بار دیگر ایده گنجاندن ولایت فقیه در قانون اساسی را به شهید آیت و از طریق او به دکتر بقایی و از آن طریق هم به آمریکایی‌ها نسبت می‌دهد! وی از قول شهید آیت نقل می‌کند که «زمانی که پیش‌نویس منتشر شد و دیدیم اصل ولایت فقیه در آن نیست، همراه آقای دکتر اسرافیلیان [ رئیس وقت دانشگاه علم و صنعت و عضو حزب زحمتکشان] نزد آقای منتظری رفتیم … .» سحابی می‌گوید که شهید آیت و آقای اسرافیلیان در این دیدار آقای منتظری را متقاعد کرده‌اند که این قانون اساسی بدون ولایت فقیه ارزشی ندارد و «اتفاقاً مصاحبه آقای منتظری هم بعد از ملاقات با اینها بود». (ص 52-55)

چند نکته درباره روایت مرحوم سحابی:
آیت‌الله منتظری در کتاب خاطراتش این ادعای سحابی را تأیید نمی‌کند. مرحوم منتظری در پاسخ به سؤالی درباره چگونگی گنجاندن اصل ولایت فقیه در قانون اساسی اولاً از یک «کتابچه»، نه «مصاحبه» سخن می‌گوید و ثانیاً طرح موضوع ولایت فقیه را ابتکار شخصی خودش می‌داند: «خود من قبل از تشکیل مجلس خبرگان و رفتن به تهران، پیش‌نویس قانون اساسی را که آقای حبیبی تنظیم کرده بودند، در قم مطالعه کردم و به عنوان مناقشه کتابچه‌ای را به عنوان «مجموعه دو پیام» در تاریخ 1/4/1358 چاپ و منتشر کردم و در آن جزوه مسئله ولایت فقیه و ادله آن و ضرورت آوردن آن در قانون اساسی متذکر شدم. و این امر صد در صد محصول مطالعات و نظر خود من بود، منتها در مجلس خبرگان مرحوم آیت‌الله بهشتی و بعضی دیگر با من هماهنگ شدند … .» (بخشی از خاطرات فقیه عالیقدر …، ج1، ص 454) دو پیامی که منظور آیت‌الله منتظری است، در جلد دوم خاطرات ایشان (بخشی از خاطرات فقیه عالیقدر…، ج2، ص 888-892) با عنوان «پیوست شماره 59» آمده است و در آنها آیت‌الله منتظری ضمن نقد و بیان اشکالات پیش‌نویس اولیه، بارها از ضرورت حاکمیت فقیه عادل در زمان غیبت سخن گفته و اینکه هم قوه مجریه و هم قضائیه و هم مقننه از شئون ولی فقیه است و اگر قرار است رابط و هماهنگ‌کننده آنها و شخص اول مملکت رئیس جمهور باشد، رئیس جمهور یا باید خود فقیه باشد یا از جانب فقیه نصب شود تا مشروعیت داشته باشد. این مضمون بارها و بارها در نقدنامه آیت‌الله منتظری تکرار شده و از جمله در نقد اصل شانزدهم پیش‌نویس اولیه که قوای سه‌گانه را ناشی از حاکمیت ملی و برقرارکننده ارتباط میان آنها را رئیس جمهور معرفی کرده بود، نوشته‌اند: «قوای سه‌گانه از یکدیگر جدا نیستند و رابط همه آنها فقسه عادل آشنا به مسائل روز می‌باشد و اگر بنا است رابط آنها رئیس جمهور باشد، پس باید رئیس جمهور فقیه عادل و یا منصوب از ناحیه او باشد.» (بخشی از خاطرات فقیه عالیقدر …، ج 2، ص 896) در نقد اصل هشتاد و سوم پیش‌نویس هم که توشیح قوانین را با رئیس جمهور دانسته بود، نوشته‌اند: «چون حکومت اسلامی است و قوانین کشور باید بر اساس اسلام باشد، پس رئیس جمهور یا باید مجتهد و فقیه باشد و یا منصوب از طرف فقیه … .» (بخشی از خاطرات فقیه عالیقدر …، ج 2، ص 899)

درباره ارتباط آیت با دکتر بقایی و پیش‌نویس پیشنهادی حزب زحمتکشان هم خاطرات دکتر منوچهر نیرومند، عضو حزب زحمتکشان و دوست شهید آیت می‌تواند مفید باشد. نیرومند در خاطراتش از قطع ارتباط آیت با دکتر بقایی و حزب زحمتکشان به سبب فعالیت‌های مسلحانه‌اش و مخالفت دکتر بقایی با مبارزه مسلحانه و اعتقاد او به مشی سیاسی می‌گوید؛ «وقتی آیت دنبال این نوع مبارزات [مسلحانه] رفت، این کارش طبیعتاً در حزب بازتاب داشت. در نوبت اول، موقتاً از حزب اخراج شد، ولی چون به شیوه خود ادامه داد، در نوبت بعد با دستور دکتر بقایی بطور دائم کنار گذاشته شد.»

وی درباره پیش‌نویس پیشنهادی حزب زحمتکشان و نقش بقایی در این زمینه می‌گوید: «باید صریحاً بگویم که در تدوین آن پیش‌نویس، دکتر بقایی هیچ نقشی نداشت. بعد از پیروزی انقلاب، در حزب زحمتکشان انشعاب مهمی روی داد. یعنی بخش اعظم اعضای حزب، طرفدار جمهوری اسلامی و رهبری امام بودند و معتقد بودند که حزب باید کاملاً همگام با مواضع امام و انقلاب حرکت کند. عده کمی بودند که به دکتر بقایی همچنان پایبند ماندند و دکتر هم به همین دلیل، خودش را بازنشسته کرد و از حزب خارج شد. … اما در روزهایی که همه احزاب پیشنهادات خود را به خبرگان قانون اساسی ارائه می‌کردند، در دفتر حزب در خیابان آب‌سردار حدود ۱۰، ۱۵ نفر از نمایندگان حوزه‌های حزبی تهران و اصفهان جمع ‌شدند تا پیش‌نویس قانون اساسی را تدوین کنند. فکر می‌کنم در یکی از آن جلسات دکتر بقایی هم شرکت کرد و پیشنهادی داده شد که در آن ولایت فقیه هم ذکر شده بود و آن را برای مجلس خبرگان و علمای قم هم فرستادند. وقتی این پیشنهاد تدوین و آماده ارسال شد، دکتر بقایی در کرمان بود. آقای پارسی متنی را پیش دکتر بقایی برد و او هم آن را جداً رد کرد و گفت: «نه این مجلس به حرف شما گوش می‌دهد و نه من می‌خواهم در این مسئله دخالت کنم»، بنابراین ارائه پیشنهاد به مجلس خبرگان، هیچ ربطی به دکتر بقایی نداشت و مربوط به جناح انقلابی حزب زحمتکشان بود و دقیقاً به دلیل ادامه همین اصطکاک بین جناح انقلابی و دکتر بقایی، جریان وصیت‌نامه سیاسی ایشان پیش آمد … .» آنچه نیرومند از آن به عنوان وصیت‌نامه سیاسی یاد می کند، آخرین سخنرانی دکتر بقایی در جمع اعضای حزب زحمتکشان است که در آن به علت اختلافات شدیدی که میان او و برخی از اعضای حزب که معتقد به حمایت از انقلاب و امام بودند به وجود آمده و ادامه فعالیت حزب را ناممکن کرده بود، بازنشستگی سیاسی خودش را اعلام و از حزب کناره‌گیری کرد. بقایی در آن سخنرانی که متنش بعدها منتشر شد، به صراحت با رفراندوم قانون اساسی مخالفت می‌کند و می‌گوید: «این چنین قانونی را اگر تمام دنیا رأی بدهند، من یکی رأی نمی‌دهم. … من با روح این قانون اساسی مخالف هستم. … من به این قانون اعتقاد ندارم و به چیزی که اعتقاد ندارم رأی نمی‌دهم. … عرض کردم به این قانون اساسی اعتقاد ندارم چون روح این قانون جمهوری نیست، روح حکومت الهی [= تئوکراسی] است … .» (افول یک مبارز، ص 142-143)

بررسی «صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی» نیز روایت مرحوم سحابی را تأیید نمی‌کند. ترتیب سخنران‌ها و روند طرح موضوع ولایت فقیه در مجلس خبرگان قانون اساسی با آنچه او گزارش می‌کند، نمی‌خواند؛ نه آیت‌الله صدوقی نخستین سخنران بوده و نه حسن آیت پس از او سخنرانی کرده است. البته آنچه به آیت‌الله صدوقی نسبت داده شده درست است، اما مربوط به جلسات بعدی است و اولین بار هم که آیت در این مجلس سخنرانی می‌کند، هیچ حرفی از ولایت فقیه نمی‌زند و درباره یکی دو موضوع دیگر از جمله ضرورت حمایت از مسلمانان و مستضعفان جهان و تشکیل سازمان اتحاد مسلمین و اینها سخن می‌گوید. (صورت مشروح مذاکرات …، ص 73-75) البته در ادامه و هرچه کار تدوین قانون اساسی جلوتر می‌رود، آیت یکی از قوی‌ترین و جدی‌ترین مدافعان ولایت فقیه است. در یکی دو سخنرانی نخست جلال‌الدین فارسی نیز بحثی درباره ولایت فقیه نیست. اولین کسی که در مجلس خبرگان قانون اساسی به صراحت از ولایت فقیه سخن به میان می‌آورد، سید محمد کیاوش، نماینده استان خوزستان است (صورت مشروح مذاکرات …، ص 49) و پس از او هم عبدالرحمان حیدری، نماینده استان ایلام در این باره سخن می‌گوید (صورت مشروح مذاکرات …، ص 51-52) و پس از حیدری نیز سید محمد خامنه‌ای (ص 54)، سید منیرالدین الهاشمی (ص 60)، ربانی املشی (ص 61-63)، طاهری خرم‌آبادی (ص 64-65) و دیگران در این باره سخن می‌گویند و تا مدتها خبری از اظهار نظر آیت در این باره نیست.

پیش از اظهار نظر آیت و حزب زحمتکشان نیز مقالات، مصاحبه‌ها، پیام‌ها، تومارها و سخنرانی‌های بسیاری در مطبوعات منتشر شده بود و پس از تشکیل مجلس خبرگان قانون اساسی نیز نامه‌ها، تومارها و پیشنهادهای اصلاحی و پیش‌نویس‌های کاملی به دبیرخانه آن مجلس رسیده بود که در بسیاری از آنها بر ضرورت گنجاندن اصل ولایت فقیه در قانون اساسی تأکید شده است. (مبانی و مستندات قانون اساسی، ص 75-100)»

به نظر می‌رسد نوعی گرایش به ساده‌سازی و پلیسی‌سازی رویدادها سبب شده است که برخی ایده گنجاندن ولایت فقیه در قانون اساسی را به آیت و بقایی نسبت دهند، وگرنه حجم قابل توجه مستندات موجود چیز دیگری می‌گوید. در واقع با آن‌همه تأکید و مطالبه پیش‌بینی نهاد ولایت فقیه و رسمیت دادن به جایگاه امام خمینی(ره) در قانون اساسی، اگر نتیجه چیزی غیر از این می‌شد، جای تعجب و تحلیل داشت.

منابع:
افول یک مبارز؛ نقدی بر وصیت‌نامه سیاسی، ‌مواضع وخط مشی دکتر مظفر بقایی، علی محمدآقا و محمد صدیقی، ناشر: مؤلفین، تهران، 1365.
اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی، بهمن احمدی امویی، گام نو، تهران، 1382.
بخشی از خاطرات فقیه عالیقدر حضرت آیت‌الله منتظری، بی‌تا، بی‌نا، 1379.
صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی، اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس، تهران، 1364.
مبانی و مستندات قانون اساسی، سید جواد ورعی، دبیرخانه مجلس خبرگان، قم، 1385.
منبع اینترنتی خاطرات دکتر منوچهر نیرومند در اینجا
 

وجه مشترک این روایت‌ها فضل تقدم و نقش تعیین‌کننده شهید آیت در حقوقی‌سازی مفهوم ولایت فقیه و پیش‌بینی نهادی به این نام در ساختار سیاسی جمهوری اسلامی ایران است و به نظر می‌رسد منشأ این روایت‌ها اظهار نظر مرحوم عزت‌الله سحابی باشد. سحابی که خود عضو مجلس خبرگان قانون اساسی بود و پس از مدت کوتاهی در اعتراض به کنار گذاشتن پیش‌نویس دولت موقت و طرح موضوع ولایت فقیه در آن مجلس، از حضور در جلسات بررسی و تدوین قانون اساسی خودداری کرد، نخستین بار در گفت‌وگویی که در کتاب «اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی» منتشر شده است (اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی، ص 43-55) در این باره سخن گفته است. سحابی در این کتاب به مناسبت گفت‌وگو درباره اصول اقتصادی قانون اساسی، پس از آنکه به تفصیل درباره روند تدوین پیش‌نویس قانون اساسی در دولت موقت و شورای انقلاب و سپس برگزاری انتخابات و تشکیل مجلس بررسی نهایی قانون اساسی سخن می‌گوید، به موضوع ولایت فقیه می‌رسد و در این باره سخنانی متناقض‌نما می‌گوید؛ او در بخشی از این گفت‌وگو می‌گوید نه امام و نه شاگردان دست اولشان تا پیش از تشکیل مجلس بررسی نهایی حرفی از ولایت فقیه و ضرورت آمدنش در قانون اساسی نزدند و برای اولین بار در این مجلس بود که عده‌ای اصل ولایت فقیه را مطرح کردند و برای گنجاندن آن در قانون اساسی کوشیدند. (ص 44) اما کمی بعدتر می‌گوید زمانی که در تیرماه یا اوایل مردادماه 58 (حدود یک ماه پیش از برگزاری نخستین جلسه مجلس خبرگان قانون اساسی)، پیش‌نویسِ تهیه‌شده در شورای انقلاب در مطبوعات منتشر شد، آیت‌الله منتظری سخنرانی‌ای کرد که در آن از اینکه «قانون اساسی ولایت فقیه ندارد، در حالی که مردم به دنبال ولایت فقیه و روحانیت انقلاب کرده‌اند»، انتقاد کرده بود. (اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی، ص 46) در ادامه نیز در پاسخ به این سؤال که اولین سخنرانی را درباره ولایت فقیه چه کسی در مجلس خبرگان قانون اساسی کرد، می‌گوید: «آقای حسن آیت»، اما بلافاصله سخن خود را تصحیح می‌کند و می‌گوید: «البته اولین سخنرانی را آیت‌الله صدوقی از یزد انجام دادند و مطرح کردند که قانون اساسی باید بر اساس ولایت فقیه باشد و اینکه می‌گویند ولایت فقیه به استبداد منتهی می‌شود درست نیست. … اول آقای صدوقی صحبت کرد و متعاقب آن آقای آیت و بعد آقای جلال‌الدین فارسی، رشیدیان و کیاوش که هر کدام هر در مدح ولایت فقیه صحبت کردند و گفتند ما این قانون اساسی را کنار می‌گذاریم و خودمان یک قانون اساسی جدید می‌نویسیم.» (ص 47) چندان که پیدا است، سحابی تا اینجا روایت نامنسجم و متناقض‌نمایی از روند درج اصل ولایت فقیه در قانون اساسی ارائه کرده است، اما در بخش‌های پایانی گفت‌وگو درباره این موضوع، با اشاره به پیش‌نویس پیشنهادی حزب زحمتکشان درباره قانون اساسی، بار دیگر ایده گنجاندن ولایت فقیه در قانون اساسی را به شهید آیت و از طریق او به دکتر بقایی و از آن طریق هم به آمریکایی‌ها نسبت می‌دهد! وی از قول شهید آیت نقل می‌کند که «زمانی که پیش‌نویس منتشر شد و دیدیم اصل ولایت فقیه در آن نیست، همراه آقای دکتر اسرافیلیان [ رئیس وقت دانشگاه علم و صنعت و عضو حزب زحمتکشان] نزد آقای منتظری رفتیم … .» سحابی می‌گوید که شهید آیت و آقای اسرافیلیان در این دیدار آقای منتظری را متقاعد کرده‌اند که این قانون اساسی بدون ولایت فقیه ارزشی ندارد و «اتفاقاً مصاحبه آقای منتظری هم بعد از ملاقات با اینها بود». (ص 52-55)

چند نکته درباره روایت مرحوم سحابی:
آیت‌الله منتظری در کتاب خاطراتش این ادعای سحابی را تأیید نمی‌کند. مرحوم منتظری در پاسخ به سؤالی درباره چگونگی گنجاندن اصل ولایت فقیه در قانون اساسی اولاً از یک «کتابچه»، نه «مصاحبه» سخن می‌گوید و ثانیاً طرح موضوع ولایت فقیه را ابتکار شخصی خودش می‌داند: «خود من قبل از تشکیل مجلس خبرگان و رفتن به تهران، پیش‌نویس قانون اساسی را که آقای حبیبی تنظیم کرده بودند، در قم مطالعه کردم و به عنوان مناقشه کتابچه‌ای را به عنوان «مجموعه دو پیام» در تاریخ 1/4/1358 چاپ و منتشر کردم و در آن جزوه مسئله ولایت فقیه و ادله آن و ضرورت آوردن آن در قانون اساسی متذکر شدم. و این امر صد در صد محصول مطالعات و نظر خود من بود، منتها در مجلس خبرگان مرحوم آیت‌الله بهشتی و بعضی دیگر با من هماهنگ شدند … .» (بخشی از خاطرات فقیه عالیقدر …، ج1، ص 454) دو پیامی که منظور آیت‌الله منتظری است، در جلد دوم خاطرات ایشان (بخشی از خاطرات فقیه عالیقدر…، ج2، ص 888-892) با عنوان «پیوست شماره 59» آمده است و در آنها آیت‌الله منتظری ضمن نقد و بیان اشکالات پیش‌نویس اولیه، بارها از ضرورت حاکمیت فقیه عادل در زمان غیبت سخن گفته و اینکه هم قوه مجریه و هم قضائیه و هم مقننه از شئون ولی فقیه است و اگر قرار است رابط و هماهنگ‌کننده آنها و شخص اول مملکت رئیس جمهور باشد، رئیس جمهور یا باید خود فقیه باشد یا از جانب فقیه نصب شود تا مشروعیت داشته باشد. این مضمون بارها و بارها در نقدنامه آیت‌الله منتظری تکرار شده و از جمله در نقد اصل شانزدهم پیش‌نویس اولیه که قوای سه‌گانه را ناشی از حاکمیت ملی و برقرارکننده ارتباط میان آنها را رئیس جمهور معرفی کرده بود، نوشته‌اند: «قوای سه‌گانه از یکدیگر جدا نیستند و رابط همه آنها فقسه عادل آشنا به مسائل روز می‌باشد و اگر بنا است رابط آنها رئیس جمهور باشد، پس باید رئیس جمهور فقیه عادل و یا منصوب از ناحیه او باشد.» (بخشی از خاطرات فقیه عالیقدر …، ج 2، ص 896) در نقد اصل هشتاد و سوم پیش‌نویس هم که توشیح قوانین را با رئیس جمهور دانسته بود، نوشته‌اند: «چون حکومت اسلامی است و قوانین کشور باید بر اساس اسلام باشد، پس رئیس جمهور یا باید مجتهد و فقیه باشد و یا منصوب از طرف فقیه … .» (بخشی از خاطرات فقیه عالیقدر …، ج 2، ص 899)

درباره ارتباط آیت با دکتر بقایی و پیش‌نویس پیشنهادی حزب زحمتکشان هم خاطرات دکتر منوچهر نیرومند، عضو حزب زحمتکشان و دوست شهید آیت می‌تواند مفید باشد. نیرومند در خاطراتش از قطع ارتباط آیت با دکتر بقایی و حزب زحمتکشان به سبب فعالیت‌های مسلحانه‌اش و مخالفت دکتر بقایی با مبارزه مسلحانه و اعتقاد او به مشی سیاسی می‌گوید؛ «وقتی آیت دنبال این نوع مبارزات [مسلحانه] رفت، این کارش طبیعتاً در حزب بازتاب داشت. در نوبت اول، موقتاً از حزب اخراج شد، ولی چون به شیوه خود ادامه داد، در نوبت بعد با دستور دکتر بقایی بطور دائم کنار گذاشته شد.»

وی درباره پیش‌نویس پیشنهادی حزب زحمتکشان و نقش بقایی در این زمینه می‌گوید: «باید صریحاً بگویم که در تدوین آن پیش‌نویس، دکتر بقایی هیچ نقشی نداشت. بعد از پیروزی انقلاب، در حزب زحمتکشان انشعاب مهمی روی داد. یعنی بخش اعظم اعضای حزب، طرفدار جمهوری اسلامی و رهبری امام بودند و معتقد بودند که حزب باید کاملاً همگام با مواضع امام و انقلاب حرکت کند. عده کمی بودند که به دکتر بقایی همچنان پایبند ماندند و دکتر هم به همین دلیل، خودش را بازنشسته کرد و از حزب خارج شد. … اما در روزهایی که همه احزاب پیشنهادات خود را به خبرگان قانون اساسی ارائه می‌کردند، در دفتر حزب در خیابان آب‌سردار حدود ۱۰، ۱۵ نفر از نمایندگان حوزه‌های حزبی تهران و اصفهان جمع ‌شدند تا پیش‌نویس قانون اساسی را تدوین کنند. فکر می‌کنم در یکی از آن جلسات دکتر بقایی هم شرکت کرد و پیشنهادی داده شد که در آن ولایت فقیه هم ذکر شده بود و آن را برای مجلس خبرگان و علمای قم هم فرستادند. وقتی این پیشنهاد تدوین و آماده ارسال شد، دکتر بقایی در کرمان بود. آقای پارسی متنی را پیش دکتر بقایی برد و او هم آن را جداً رد کرد و گفت: «نه این مجلس به حرف شما گوش می‌دهد و نه من می‌خواهم در این مسئله دخالت کنم»، بنابراین ارائه پیشنهاد به مجلس خبرگان، هیچ ربطی به دکتر بقایی نداشت و مربوط به جناح انقلابی حزب زحمتکشان بود و دقیقاً به دلیل ادامه همین اصطکاک بین جناح انقلابی و دکتر بقایی، جریان وصیت‌نامه سیاسی ایشان پیش آمد … .» آنچه نیرومند از آن به عنوان وصیت‌نامه سیاسی یاد می کند، آخرین سخنرانی دکتر بقایی در جمع اعضای حزب زحمتکشان است که در آن به علت اختلافات شدیدی که میان او و برخی از اعضای حزب که معتقد به حمایت از انقلاب و امام بودند به وجود آمده و ادامه فعالیت حزب را ناممکن کرده بود، بازنشستگی سیاسی خودش را اعلام و از حزب کناره‌گیری کرد. بقایی در آن سخنرانی که متنش بعدها منتشر شد، به صراحت با رفراندوم قانون اساسی مخالفت می‌کند و می‌گوید: «این چنین قانونی را اگر تمام دنیا رأی بدهند، من یکی رأی نمی‌دهم. … من با روح این قانون اساسی مخالف هستم. … من به این قانون اعتقاد ندارم و به چیزی که اعتقاد ندارم رأی نمی‌دهم. … عرض کردم به این قانون اساسی اعتقاد ندارم چون روح این قانون جمهوری نیست، روح حکومت الهی [= تئوکراسی] است … .» (افول یک مبارز، ص 142-143)

بررسی «صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی» نیز روایت مرحوم سحابی را تأیید نمی‌کند. ترتیب سخنران‌ها و روند طرح موضوع ولایت فقیه در مجلس خبرگان قانون اساسی با آنچه او گزارش می‌کند، نمی‌خواند؛ نه آیت‌الله صدوقی نخستین سخنران بوده و نه حسن آیت پس از او سخنرانی کرده است. البته آنچه به آیت‌الله صدوقی نسبت داده شده درست است، اما مربوط به جلسات بعدی است و اولین بار هم که آیت در این مجلس سخنرانی می‌کند، هیچ حرفی از ولایت فقیه نمی‌زند و درباره یکی دو موضوع دیگر از جمله ضرورت حمایت از مسلمانان و مستضعفان جهان و تشکیل سازمان اتحاد مسلمین و اینها سخن می‌گوید. (صورت مشروح مذاکرات …، ص 73-75) البته در ادامه و هرچه کار تدوین قانون اساسی جلوتر می‌رود، آیت یکی از قوی‌ترین و جدی‌ترین مدافعان ولایت فقیه است. در یکی دو سخنرانی نخست جلال‌الدین فارسی نیز بحثی درباره ولایت فقیه نیست. اولین کسی که در مجلس خبرگان قانون اساسی به صراحت از ولایت فقیه سخن به میان می‌آورد، سید محمد کیاوش، نماینده استان خوزستان است (صورت مشروح مذاکرات …، ص 49) و پس از او هم عبدالرحمان حیدری، نماینده استان ایلام در این باره سخن می‌گوید (صورت مشروح مذاکرات …، ص 51-52) و پس از حیدری نیز سید محمد خامنه‌ای (ص 54)، سید منیرالدین الهاشمی (ص 60)، ربانی املشی (ص 61-63)، طاهری خرم‌آبادی (ص 64-65) و دیگران در این باره سخن می‌گویند و تا مدتها خبری از اظهار نظر آیت در این باره نیست.

پیش از اظهار نظر آیت و حزب زحمتکشان نیز مقالات، مصاحبه‌ها، پیام‌ها، تومارها و سخنرانی‌های بسیاری در مطبوعات منتشر شده بود و پس از تشکیل مجلس خبرگان قانون اساسی نیز نامه‌ها، تومارها و پیشنهادهای اصلاحی و پیش‌نویس‌های کاملی به دبیرخانه آن مجلس رسیده بود که در بسیاری از آنها بر ضرورت گنجاندن اصل ولایت فقیه در قانون اساسی تأکید شده است. (مبانی و مستندات قانون اساسی، ص 75-100)»

به نظر می‌رسد نوعی گرایش به ساده‌سازی و پلیسی‌سازی رویدادها سبب شده است که برخی ایده گنجاندن ولایت فقیه در قانون اساسی را به آیت و بقایی نسبت دهند، وگرنه حجم قابل توجه مستندات موجود چیز دیگری می‌گوید. در واقع با آن‌همه تأکید و مطالبه پیش‌بینی نهاد ولایت فقیه و رسمیت دادن به جایگاه امام خمینی(ره) در قانون اساسی، اگر نتیجه چیزی غیر از این می‌شد، جای تعجب و تحلیل داشت.

منابع:
افول یک مبارز؛ نقدی بر وصیت‌نامه سیاسی، ‌مواضع وخط مشی دکتر مظفر بقایی، علی محمدآقا و محمد صدیقی، ناشر: مؤلفین، تهران، 1365.
اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی، بهمن احمدی امویی، گام نو، تهران، 1382.
بخشی از خاطرات فقیه عالیقدر حضرت آیت‌الله منتظری، بی‌تا، بی‌نا، 1379.
صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی، اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس، تهران، 1364.
مبانی و مستندات قانون اساسی، سید جواد ورعی، دبیرخانه مجلس خبرگان، قم، 1385.
منبع اینترنتی خاطرات دکتر منوچهر نیرومند در اینجا