در اینجا بر اساس اسناد چاپ شده در کتاب «واعظ شهیر حجت الاسلام حاج شیخ احمد کافی» تلاش می‌کنیم تا مروری بر زندگی سیاسی مرحوم کافی و چگونگی تأثیرگذاری وی را در ایران پیش از انقلاب اما در آستانه انقلاب نشان دهیم:

 به طور کلی باید گفت: مرحوم کافی که طی سال‌های 33 – 38 در نجف درس خوانده بود در این سال برای تبلیغ به مشهد بازگشت، به سرعت به سراغ منبر رفت و با صدای گرمی که داشت تا پایان زندگی خود، همیشه جمعیت انبوهی را پای منبر خود میخکوب می‌کرد. علاوه بر آن خدمات دینی ـ عمرانی وی در مسجدسازی و مهدیه‌سازی چندان گسترده بود که می‌توان گفت از این طریق هم تأثیری قابل‌ملاحظه داشت. شاید مهدیه تهران یک استثنا در مراکز مذهبی آن روزگار به لحاظ کثرت جمعیتی باشد که در آنجا اجتماع می‌کردند. متعاقب آن ده‌ها مهدیه دیگر در شهرهای مختلف ساخته شد. مروری بر اسنادی که ساواک در پرونده مرحوم کافی نگهداری کرده است، وی از چهره‌های مبارز دهه چهل به حساب آمده و در این‌باره شواهد و مطالب فراوانی وجود دارد. هرچه کار او مردمی‌تر می‌شد ساواک بیشتر مراقبت می‌کرد اما در عین حال، او هم الزاماً برای حفظ جمعیت در پای منبر خود و تعطیل نشدن آن و یا مهدیه مجبور به مراعات بیشتر بود. نخستین گزارش درباره او از اسفند 41 است که در منزل آیت‌الله قمی در مشهد منبر رفته و حرف‌های بودار زده و اینکه دولت به برخی از رؤسای هیئات مذهبی پول داده تا به نفع دولت شعار دهند و اینکه او در این‌باره با یکی از آنها برخورد کرده است.

گزارش دیگر از دوم فروردین است که کافی روی منبر گفته است: “تو چرا – یعنی ای پادشاه – اختیار خودت را به دست اجنبی داده‌ای.(ص 4).” روز بعد هم روی منبر در منزل آیت الله میلانی گفته است: روحانیت با قرآن جلو می‌رود و با دولت اجانب‌پرست می‌جنگد و ایستادگی می‌کند.(ص 5) گزارش دیگر حکایت از آن دارد که در همان سخنرانی وی شاه را به منصور و ابرهه تشبیه کرده و از قیام زید بن علی ستایش نموده است.(ص 6)

ویژگی عمده مرحوم کافی از همان آغاز، سخن گفتن به زبان عامیانه برای توده‌های مردم بود. در واقع مخاطبان او از افراد عامی بودند و به همین مناسبت خواسته یا ناخواسته موضوعات انتخابی و استدلال‌های او هم در حد همان مخاطبان بود. بحث‌ها عبارت از ریش‌تراشی، مشروب خواری، قمار بازی و از این قبیل احکام شرعی بود که او مرتب روی آنها تأکید می‌کرد. «قطار تهران – مشهد که زوار امام رضا را می‌آورد در رستورانش آبجو، شراب، عرق و ویسکی است.»(ص17) از کار به جای اینکه برود با خانواده‌اش خوش باشد می‌رود پیش موسیو، آبجو می‌خورد. به جای آبجو اگر خود جو را بخورید و مثل خر عرعر کنید که بهتر است.»(ص302) به دنبال شدت گرفتن برخی از انتقادهای اجتماعیِ او به دولت، ساواک به وی تذکر داد و بنا به گزارشی که مربوط به آبان 42 است این تذکر اثر کرده و سخنران او عادی گردید.(ص 14) با این حال، این برای چند روز بوده و با بالا گرفتن بحث سربازی طلبه‌ها و نیز دستگیری‌ها و اعتراض وی و گفتن اینکه «شاگردهای مکتب اسلام را از مردم گرفته و زندان انداخته» او را دستگیر و بازجویی کردند.(ص 20 – 24) گویا خیلی سریع آزاد شده است. این زمان سخنرانی‌های روحانیون اغلب با کنایه و اشاره به رژیم همراه بود، اما مرحوم کافی به دلیل نفوذ کلام و نیز سخنرانی‌هایش در منازل آیات میلانی و قمی در شمار افرادی بود که ساواک روی آنان تأمل داشت. به همین دلیل در چهارم اسفند 43 بار دیگر دستگیر شد. درباره اتهامات وی گفته شده بود که در منبر گفته است: «حکومت ظالم با جگرگوشه‌های زهرا چه می‌کند.» همچنین «آیت‌الله خمینی را نایب امام زمان معرفی و او را در زندان و مظلوم معرفی و مرتباً دعا و صلوات برای خمینی می‌فرستد.»(ص 42 – 43) تا این زمان وی جمعاً دو بار دستگیر شده و بار دوم به دو ماه حبس تأدیبی محکوم گردید.(ص 55) بعدها کافی چند بار روی منبر گفت که به خاطر رطوبت زندان رماتیسم گرفته است.(ص 70) یکبار هم گفت: “جای همه شما خالی، زندان قزل قلعه، خدا کند که همه شما را بدانجا ببرند به شرط آنکه برای دین باشد نه جرم هروئین و تریاک.”(ص189) و باز از نمناکی آنجا سخن به میان آورد و گفت که شش ماه در زندان بوده است.(ص190)

بعداز تبعید امام به ترکیه اوضاع تا حدی فروکش کرده و از سخنرانی‌های مرحوم کافی نیز گزارشی منعکس نشده است. آنچه هست انتقادات وی نسبت به فساد اخلاقی حاکم بر جامعه است که در چند گزارش از آنها یاد شده است: «بعضی وقت‌ها که می‌خواهند صدای مردم در نیاید چهار کلمه قرآن با قرائت پخش می‌شود و بعد از قرآن خانم دلکش شروع به خواندن می‌کند.».(ص 53) وی برای مدتی در اواخر سال 44 در زندان بود. پس از این سخنرانی پیشگفته باز ساواک به وی تذکر داد که از گفتن این قبیل مطالب روی منبر خودداری ورزد. اما نباید تأثیر کرده باشد زیرا در سخنرانی خود در دی ماه 45 گفت: «این هارون‌ها و مأمون‌ها چقدر فرزندان فاطمه را اذیت و آزار کرده‌اند.».(ص 58) وی بر اساس گزارش ساواک، در سال 45 چند تصویر از امام خمینی در منزلش بوده و در جلسه‌ای که با برخی از افراد هیئات داشته گفته است که می‌بایست بر اساس رساله ایشان برای مردم مسئله گفت.(ص 66) این زمان وی مرتب در مسجد امین‌الدوله تهران منبر می‌رفته و به عنوان یکی از وعاظ ناراحت و مخالف برای ساواک شناخت شده بوده است.(ص 66) وی در سخنرانی 3 فروردین 46 خطاب به مردم گفته است: «از دینتان دفاع کنید از اسلام وقرآن و امام زمان و علماء و مراجع تقلید نگهداری کنید.».(ص 69) یکبار هم در سخنرانی خود در 20 بهمن 45 گفت: “در هر عصری منصورها و حجاج‌ها وجود دارند و اولاد پیغمبر را اذیت می‌کنند. عده‌ای را اعدام و عده‌ای را زندانی می‌نمایند… خدایا پرچم دار اسلام پیشوای شیعیان جهان حضرت آیت الله خمینی را در پناه خودت از جمیع بلایا حفظ بفرما و او را صحیح و سالم به ایران برگردان و وسایل خلاصی زندانیان بیگناهی که به جرم طرفدارای از قرآن و دین و روحانیت گرفتار شده‌اند فراهم نما.”.(ص 64 – 65) وی در این سخنرانی‌ها مرتب روی فرعون و روش‌های برخورد او.(ص 71، 305) و همین طور منصور عباسی و زندانی کردن سادات.(ص 74 – 75) تکیه می‌کرد. جالب آنکه وقتی در روز پنجم مرداد 57 برای مرحوم کافی در مهدیه تهران فاتحه برگزار شد، جمعیت حاضر پس از خروج از مهدیه شعار می‌دادند: “مرگ بر منصور”.(ص481)

طبعاً به لحاظ منبری بودن مطالبش چندان پرداخته و داستانی ارائه می‌شد که خیلی با آنچه در متون بود تطبیق نمی‌کرد اما به هر روی، بسیار تأثیرگذار بود. او با اشاره به بی‌حجابی و بی‌عفتی، عرق‌خوری، قماربازی، مجالس رقص و انواع آنها، افزود: «یکی از علائم ظهور امام زمان این است که انسان در آن دوره نمی‌تواند به طور آشکار طرفداری از حق و دیانت بکند الان هم کسی نمی‌تواند به طور واضح و روشن احکام قرآن و دین را بیان کند.».(ص 72) در همین سخنرانی وی گفت: «امام محمد باقر می‌فرماید در دوره آخرالزمان به شهر قم پناه ببرید که عده‌ای شیعیان حقیقی و طرفداران حق و حقیقت فقط در قم می‌مانند.»(ص 79) این تندروی‌های وی سبب شد تا نصیری در تاریخ 31 اردیبهشت 46 از شهربانی بخواهد تا مانع از منبر رفتن او شوند.(ص 76) مسئولان امر با وی مصاحبه مفصلی کرده و با توجه به اینکه او پذیرفت تابع دستورات باشد از نصیری خواستند که فعلاً از درخواست منع منبر وی خودداری شود.(ص 80) اما سخنرانی چند روز بعد وی باز درباره زندان رفتن و آبدیده شدن در مقابل ستمگران بود.(ص81) جمع‌بندی ساواک تا این زمان (14/3/46) از مرحوم کافی این بود: شیخ احمد کافی از وعاظ ناراحت و ماجراجوست که سعی دارد همیشه از نیروی جوانان کم سن و سال و بی‌تجربه متعصب مذهبی به نفع روحانیون مخالف استفاده کند و آنها را برای مخالفت با دولت آماده سازد و اکثراً در منابر خود به طور مستقیم و غیر مستقیم ضمن تجلیل از روحانیون افراطی از اعمال دولت بدگویی می‌کند.(ص 83) با ادامه سخنرانی‌های وی، ساواک دوبار توصیه کرد که به وی تذکر جدی داده شود.(ص 84) ساواک بعدها نوشت که وی اخلاقاً تعهد سپرده است چنانچه با رفتنش به منبر موافقت گردد مستمعین را با اقدامات مترقیانه و اساسی کشور آشنا خواهد ساخت و در راه خدمت به شاهنشاه … قدم برخواهد داشت لکن عملاً مشاهده شده که به هیچ‌وجه وی پایبند به قول و تعهدات خود نبوده و همچنان به رویه ناصواب و خلاف مصالح خود ادامه می‌دهد.(ص 112) از این زمان به بعد با حساس شدن ماجرای صهیونیست‌ها و فلسطین و مسجدالاقصی موضوع تازه‌ای در سخنرانی‌های مرحوم کافی مطرح شد. «در این جهاد با برادران اعراب هم‌آهنگ و هم‌صدا باشید.»(ص 87) و در جای دیگر گفت: به برادران مسلمان اردنی دعا بکنید که یهودی‌ها ریخته‌اند هفت مسجد آنها را خراب کرده و چند نفر از زن و بچه‌هایشان را کشته‌اند.(ص 142) این قبیل جملات در سخنرانی‌های کافی در نیمه دوم سال 48 نیز آمده و دلیلش هم بالا گرفتن قضایای مربوط به فلسطین در ایران بوده است.(ص 222) وی در 21 خرداد 46 در قم در منزل امام که این زمان برادر ایشان آیت الله پسندیده بود منبر رفت و از کسانی سخن گفت که در راه خدا شکنجه شده، به زندان می‌روند و وقتی آزاد شدند سرافرازند.(ص 89)

وی در 18 شهریور همین سال در منزل آیت‌الله قمی که این زمان تبعید بود منبر رفته و گفت: استقلال در یک مملکت به وجود نمی‌آید جز با زندانی کردن مردم و نفس‌ها را در سینه خفه کردن.(ص 96) جسارت مرحوم کافی در سخنرانی‌های این دوره قابل ملاحظه است. وی با اشاره به اینکه زمان خلفای عباسی کسانی بر مردم حکومت می‌کردند که اهل مشروب و زنا بودند می‌افزاید: «در حال حاضر هم وضع به همین منوال است و جنایت و فساد آزاد می‌باشد.»(ص99) وی همانجا از این که مردم هم بی‌رگ هستند و در مقابل این همه ظلم و ستمی که به آن‌ها می‌شود دم بر نمی‌آورند سخن می‌گوید. در مهر همان سال باز در جایی اشاره کرد که چند سال قبل در روزنامه اطلاعات خواندم که انتقاد آزاد است. در آن موقع من هم در یکی از منابرم صحبت می‌کردم. فردایش مرا گرفتند و به همانجایی که همه از اسمش می‌ترسند بردند… در آنجا پرسیدند: آقا چرا حرف حسابی زدی؟ گفتم: خودتان گفتید مملکت آزاد است… گفتند: همه حرفی را نمی‌شود زد مگر آنکه برای مقام ما خوب باشد..(ص104)

مرحوم کافی به حج رفته و در مراسمی هم که برای دعای برای شاه بوده شرکت نکرده بود. در بازگشت از وی بازخواست شد و او گفت که در روز مذکور مسمومیت غذایی پیدا کرده و نتوانسته است در آن مراسم شرکت کند.(ص 119) تکیه مرحوم کافی روی فساد اجتماعی به طور طبیعی وی را به این سمت می‌کشاند تا درباره حکومت که حامی این قبیل امور و دست کم به طور جدی متهم به رواج آنها بود حمله کند. در واقع، او نمی‌توانست این دو مسئله را از همدیگر جدا کند. به همین دلیل است که سخنرانی‌های وی در همین چهارچوب باز هم ادامه می‌یابد. سخنرانی‌های سال 47 به بعد کافی به طور معمول همین مضمون را دارد. (برای نمونه: ص 138، 139، 158 و بسیاری از صفحات دیگر) گاهی مثال‌های سبکی هم زده می‌شد.(برای نمونه: ص 165 – 166) مأموران ساواک از هیچ اشاره در این سخنرانی‌ها نمی‌گذشته و آنها را گزارش می‌کردند. مرحوم کافی در یک سخنرانی به چوپان و بره اشاره کرده و گفت وای به آن موقعی که خود چوپان گرگ شود و ادامه داد وضع فعلی ما تقریباً به آن صورت در آمده است.(ص 144) اشاره وی به آخوندهای درباری هم جالب بود و مثل همیشه او از نمونه‌های تاریخی استفاده می‌کرد. منصور عباسی شاخص بود. «در زمان امام صادق چهار نفر آخوند دستگاهی و چهار نفر آخوند دنیا پرست و چهار نفر آخوند نزول خوار که از منصور دوانیقی پول‌های فراوانی می‌گرفتند بر ضد قرآن و اسلام قیام کردند».(ص 146) این مطلب برای آن روزگار که روحانیون زیادی از اوقاف پول می‌گرفتند نکته مهمی بود. زندان منصور هم مثال زده می‌شد. وی با اشاره به داستانی از زمان منصور گفت: مأمورین یک وقت با نردبان وارد منازل می‌شوند. گاهی هم با جیپ می‌آیند.(ص 194) تعبیر آخوند دستگاهی و اوقافی در سخنرانی‌های دیگر او هم دیده می‌شد و داستان بلعم باعور هم که جزو سخنرانی‌های معروف کافی بود درباره همین قشر است:(ص 308) «آقایان! وقتی آخوند بی دین شد جامعه‌ای را بی دین می‌کند… آخوند دستگاهی شدن و آخوند اوقافی شدن یعنی به عذاب الهی گرفتار شدن…»(ص 308)

خواندن دعای ندبه که در این اواخر کافی به آن شهرت یافته بود، ضمن گزارش‌هایی که از سال 47 به بعد آمده، مورد توجه قرار گرفته است. در این وقت، وی دعای ندبه را در خانه خودش در خیابان امیریه برگزار می‌کرد.(ص 151) وی در آنجا با اشاره به این که در نزدیکی شهر نو است، از این که این همه جوان متدین جمع می‌شوند اظهار شعف می‌کرد.(ص 171) از همین زمان به بعد، پس از برگزاری دعای ندبه، نوارهای زیادی از روی آن تکثیر و به نقاط مختلف ایران ارسال می‌شد. برای نمونه، نوار این هفته، برای هفته آینده در مراسم دعای ندبه در برخی از مساجد یا منازل پخش می‌گردید.(ص 176 – 177) از سال 48 اشاره به برگزاری دعای ندبه در مهدیه امیریه تهران شده است.(ص 214) نویسنده این سطور به خاطر دارد که طی سالهای 50 و اندکی پس از آن، در مسجد محله، هر هفته نوار دعای ندبه هفته پیش کافی را برای مردم پخش می‌کردند و مورد استقبال مردم قرار می‌گرفت. هر چه زمان جلوتر می‌رفت در عین آن که انتقادات اجتماعی نسبت به فحشا و فساد بیشتر می‌شد، رنگ سیاسی آن کمتر می‌گردید. با این حال، همچنان ساواک مراقب بود و در هر فرصت به او تذکر می‌داد. در مواردی وی همچنان در پایان منبر بر دولت یهود نفرین کرده از خداوند می‌خواست تا آن را سرنگون کند.(ص 185، 188) یکبار هم بعدها در سال 51 در پایان سخنرانی خود گفته بود: خدایا به حق امام زمان ترا قسمت می‌دهیم که هر کس از یهودیان علنی و یا خفا حمایت می‌کند ذلیل گردان.(ص 342) و در منبر دیگر: پروردگارا! آن کس را که به وسیله پول، سرباز، اسلحه و… به یهودیان اسرائیل کمک می‌کند دودمانش را ریشه کن کن.(ص 347) یکبار هم یوسف کهن که نواری از مرحوم کافی را که شدیداً ضد یهودی بود از یک دوره گرد خریده بود برای مقامات مسئول برده و اعتراض کرده است که چرا یک روضه‌خوان بایست اینچنین بر ضد یهود سخن بگوید.(ص 394 – 395، 400)

مرحوم کافی در مهر 48 در قم درباره فساد سخنرانی کرد و از جمله درباره سینمای قم به مردم هشدار داد. این بار هم ساواک قم او را خواست و از وی تعهد گرفت که دیگر این مطالب را بیان نکند.(ص 206) زمانی که مرحوم کافی در آبان 48 برای منبر به همدان رفت، پس از یک شب سخنرانی، ساواک از ادامه سخنرانی او ممانعت به عمل آورد.(ص 217) وی در برخی از سخنرانی‌های خود از اصلاحات ارضی هم انتقاد کرده و زمین‌های گرفته شده را حرام دانسته به طوری که برخی از کشاورزان رسماً نام نوشته و اعلام کرده‌اند که زمین‌ها را نمی‌خواهند.(ص 228) یکی از تکیه کلام‌های او درباره زن است، بیشتر از این زاویه که در این جامعه زنان و دختران را به فساد کشانده‌اند. همچنین درباره به‌کارگیری زنان در امور اجرایی انتقادهایی را مطرح می‌کند. به علاوه، مسئله حجاب از نکاتی است که وی درباره آن تأکید زیادی می‌کند. مرحوم کافی در تیرماه سال 49 احضار و مورد بازجویی قرار گرفت. این بازجویی در ارتباط با مسائلی بود که پس از شهادت سید محمدرضا سعیدی در مشهد و در دستگاه آقای میلانی رخ داد.(ص 256 – 257)

از نظر ساواک چهار نفر عامل سروصدا در مشهد پس از شهادت سعیدی بودند: شیخ عباس طبسی، سید علی خامنه‌ای، شیخ محمد رضا محامی، و شیخ احمد کافی واعظ.(ص 258) کسی هم برای ساواک گفته بود: کافی در مدت اقامت خود در مشهد با حرارت شدید خبر فوت سعیدی را در بین مردم انتشار داد و به هر کس می‌رسید می‌گفت سازمان امنیت نسبت به مدرسین قم و تهران فلان کرد سعیدی را به قدری شکنجه داده که شهید شده. این مطالب را چنان با آب و تاب تعریف می‌کرد که باعث برهم نظم حوزه علمیه و تحریک عده‌ای گردید.(ص 261) جلسه دوم بازجویی وی هم در ادامه آمده و مبحث همان است.(ص 262 – 266) اما گزارش کافی از شهادت سعیدی که آن را در مجلسی بیان کرده، بینش سیاسی کافی را به خوبی نشان می‌دهد.(ص 280) سخنرانی‌های بعدی مرحوم کافی همچنان اعتراض آمیز و انتقادی است: شیعه امام صادق هر چقدر فشار ببیند به کوره حدادی برود و شکنجه ببیند شفاف‌تر می‌شود. چرا ثبات قدم ندارید… چرا از پیغمبر، قرآن، امام حسین، امام زمان و نایب امام زمان حمایت نمی‌کنید.(ص 270)

در اوایل بحث اشاره کردیم که از سال 48 – 49 به دلیل انتشار برخی از نوشته‌ها مانند شهید جاوید و آثاری از ابوالفضل برقعی و نیز بالا گرفتن نظریات صادره از حسینیه ارشاد، این اتهام مطرح شد که وهابی‌ها در ایران مشغول فعالیت هستند. این اتهام سبب شد تا به دلیل ارتباط آن مسائل با جریان مبارزه، کسانی در مبارزه تردید بکنند. در سخنرانی‌های مرحوم کافی در سال 49 چند بار اشاره به این امر شده است: «وضع مملکت خیلی خراب شده. کسی هم جرئت نمی‌کند حرف حسابی بزند. چون فوراً تحت تعقیب قرار خواهد گرفت. الان وهابی‌ها در ایران دارند علیه دین اسلام فعالیت می‌کنند. اگر من آزاد بودم می‌گفتم که آنها از کدام چمشه آب می‌خورند».(ص 282: 7/8/1349) البته وی در همین سخنرانی به مردم توصیه می‌کند که مردم باید به نماینده امام زمان (ع) رجوع کنند و گزارشگر ساواک هم می‌افزاید که مقصودش امام خمینی است. چندی بعد او در سخنرانی دیگری اشاره به کتاب ابوالفضل برقعی کرده که در آن به امیرمؤمنان (ع) اهانت شده و روشن است که مقصودش از فعالیت‌های وهابی همین حرکات بوده است.(ص 288) در آنجا به اشتباه ابوالفتح برقعی نوشته شده است.

نمونه دیگر مخالفت کافی با قرآن چاپ فرح بود که در یک سخنرانی در آبان 49 تلویحاً آن را محکوم کرده و باز شدن دکان‌های مختلف به نام دین و توسل آنان به حربه دین را محکوم کرد. در اینجا هم گزارشگر ساواک یقین کرده است که این سخنرانی درباره تفسیر قرآنی بوده که بنا به دستور شهبانو تهیه و چاپ شده است.(ص 284) در سال 50 ساواک در گزارشی نوشته است که مرحوم کافی به مشهد آمده است و به شهربانی رفته خود را فردی خدمتگزار معرفی کرده. او را به ساواک هدایت کرده‌اند در آنجا هم تعهد داده حرف خلافی نزد اما «برخلاف تعهد سپرده شده و بدون توجه به تذکراتی که به او داده شده، اغلب به طور کنایه خارج از موضوع سخنرانی و انتقاد می‌کند».(ص 292) انتقاد ساواک به تندی‌های شدید او به بی‌حجاب‌ها و دادن نسبت‌های زشت است. این در حالی است که همسر اغلب کارگزاران دولتی بی‌حجابند. تحلیل ساواک این بود که کافی این مطالب را می‌گوید تا مشهور شود و قصدش آن است تا با دستگیر کردن او سروصدایی بشود و بازار او داغ‌تر شود. ساواک در گزارش مشابهی همین نکته را درباره شهید هاشمی نژاد هم عنوان کرده است.(ص 293 – 294) به درخواست نصیری و به دنبال این قبیل گزارشها نام مرحوم کافی هم در لیست وعاظ ممنوع المنبر در رمضان سال 1391 ق یعنی سال 1350 آمده است.(ص 296 – 297) در این فهرست نام آقایان طالقانی، باهنر، مهدوی کنی، خزعلی، هاشمی رفسنجانی، محلاتی، وتعدادی دیگر دیده می‌شود. ساواک در اواخر شهریور سال 50 او را احضار و به دلیل طرح مطالبی روی منبر بر ضد دستگاه بازجویی کرده به او هشدار داد. مرحوم کافی هم روی زرنگی گفت که کسانی او را تهدید تلفنی می‌کنند که چرا روی منبر مطالبی بر ضد حکومت نمی‌گوید. در این‌باره یک یادداشت کتبی هم تسلیم کرد.(ص 313 – 314) با این حال، چند روز بعد بود که داستان صفوان جمال را که شترهایش را به هارون اجاره داده بود و امام کاظم (ع) با او برخورد کرد به تفصیل روی منبر بیان کرد.(ص 317) گزارشگر ساواک بعد از یکی از همین سخنرانی‌ها که به نوعی اشاره به زمامداران هم بوده به نقل از برخی از مردم می‌گوید که آن‌ها می‌گفتند: واقعاً آخوند مبارزی است.(ص 335) ساواک با کنترل و مراقبت شدید از کافی و تلفن‌های او اشاره می‌کند که وی بسیار مزور است و همه کارهای خود را با آقای فلسفی مشورت می‌کند. ساواک در اواخر سال 51 به دنبال این طرح بوده است تا کافی را از مهدیه جدا کرده و شخص دیگری را برای مهدیه در نظر بگیرد.(ص 354) ارتباط آقای کافی با فلسفی زیاد بود و زمانی که او ممنوع المنبر بود، کافی روی منبر از قول آیت الله بروجردی نقل کرد که نگویید فلسفی بگویید شمشیر برنده اسلام.(ص 362)

در سال 51 یا حوالی آن، مرحوم کافی چند بار به حسینیه ارشاد هم اعتراض کرده و یکبار هم آن را “یزیدیه اضلالیه” نام برده اما در اسناد ساواک اشاره‌ای در این‌باره نیامده است. همچنین از سفر مرحوم کافی به مکه در سال 52 و 53 جلوگیری شده است.(ص 401) قاعدتاً به دلیل تذکرات مکرر و نیز سخت‌تر شدن اوضاع سیاسی کشور در سالهای 51 – 55  اندکی از حدت تندی‌های مرحوم کافی کاسته شده باشد. با این حال انتقادهای اجتماعی و اخلاقی او ادامه داشته و یکبار در سال 54 ساواک درخواست کرده است که: به وی تذکر داده شود که در بالای منبر صرفاً به مسائل مذهبی پرداخته و از عنوان نمودن مطالب تحریک آمیز اجتناب نماید.(ص 393) اما اینها تأثیر چندانی نداشت. چندی بعد کافی در منبرش در مهدیه گفت: معاویه با زور بر مردم آن زمان حکومت می‌کرد و می‌خواست در قلب مردم برای خودش محبت ایجاد کند مگر می‌شود با زور بر مردم حکومت کرد؟(ص 401) ساواک در تاریخ 8/9/54 درباره او نوشت: نامبرده بالا یکی از وعاظ افراطی و اخلالگر است که تحریکات و اقداماتی در زمینه ضدیت مردم با یکدیگر معمول داشته و فعالیت‌هایی در جهت خلاف مصالح مملکتی و اخلال در نظم عمومی انجام و رویه نامطلوب و نادرست خود را همچنان دنبال می‌نماید به نحوی که وجود یاد شده در منطقه تهران موجبات بر هم خوردن نظم و آرامش عمومی را فراهم می‌سازد.(ص 402) نتیجه آن شد که مرحوم کافی را در آذرماه 1354 برای مدت سه سال تبعید به ایلام محکوم کردند.(ص 407)

مرحوم کافی در ابتدای اقامتش در ایلام ضمن نامه مفصلی با اظهار بی اطلاعی از علت تبعید خود شرحی از خدمات دینی و اجتماعی خود را طی یک نامه مفصل نوشت. وی در این نامه درباره اقدامات خود در ساختن درمانگاه‌ها و مدارس و نیز تلاش برای حفظ اعتقادات مردم و نیز منبرهایش بر ضد دولت بعثی عراق در اخراج ایرانیان را مورد تأکید قرار داد..(ص 412 – 414) نامه‌ای هم به آیت الله خوانساری نوشت تا نزد مقامات وساطت کرده زمینه بازگشت او را فراهم سازند.(ص 418) ساواک با بازگشت وی موافقت نکرده، روی سخنرانی ضد یهودی وی انگشت گذاشت.(ص 420) بعید نیست که این اقدام برای راضی کردن کلیمیان و یا حتی اسرائیل صورت گرفته باشد. کار منبر و نماز مرحوم کافی در ایلام گرفت و پس از گذشت بیست روز، مقامات شهر از وی خواستند تا دیگر منبر نرود.(ص 422) وساطت آیت الله خوانساری و دیگران تا پاییز سال 55 به جایی نرسید و او همچنان در تبعید به‌سر می‌برد. وی در دوم آذر 55 پس از قریب یک سال تبعید به تهران بازگشت.(ص 434) در اسنادی که به چاپ رسیده جز یکی دو مورد از سخنرانی‌های وی در سال نیمه اول سال 56 گزارشی نیست، جز یک گزارش که او از اجرای احکام اسلامی در سعودی ستایش کرده و تلویحاً از عدم اجرای آنها در ایران اظهار ناخشنودی نموده است.(ص 438)

نخستین گزارش جدید درباره برگزاری مراسم چهلم حاج آقا مصطفی خمینی در مهدیه است که به نوشته ساواک: “گرداننده این مراسم شیخ احمد کافی و واعظی که منبر رفته شیخ ابوالقاسم اسلامی قمی بوده است.”(ص 441) مرحوم کافی از جمله منبری‌هایی بود که پس از واقعه قم در 19 دی 56 به اعتراض از ایراد سخنرانی خودداری کردند.(ص 446) نیز پس از سخنرانی وی در 28 اردیبهشت 57 در سیرجان تظاهرات ضد حکومتی برگزار شد.(ص 450) مرحوم کافی در چهلم شهدای یزد هم که در 19 اردیبهشت سال 57 برگزار شد سخنرانی کرده و گفت که من: به وسیله ارتباط قلبی این عزاداری را به ساحت آیت الله خمینی می‌رسانم.(ص 452) بر اساس گزارش دیگر مرحوم کافی در روز 29/4/57 (روز جمعه نیمه شعبان المعظم سال 1398 ق) در حالی که از قوچان عازم زیارت مشهد بود، اتومبیلش با دو اتومبیل دیگر تصادف و در نتیجه خود او و فرزند ده ساله و هفت نفر دیگر کشته شدند.(ص 458) جنازه وی روز 31 همان ماه در مشهد با حضور ده هزار نفر از افراطیون مذهبی به صحن آورده شده و پس از نماز خواندن آیت‌الله سیدعبدالله شیرازی بر آن با هواپیما به تهران منتقل شد. پس از آن بود که جمعیت در شهر پراکنده شده و تظاهرات زیادی به راه افتاد.(بنگرید: ص 458 – 461) بعد از انتقال به تهران و مراسم در مهدیه مجدداً جنازه مرحوم کافی به مشهد منتقل و در خواجه ربیع دفن شد. بازتاب این ماجرا در قم هم به تظاهرات مخالفان دولت منجر شد.(ص 470) در اصفهان هم پس از برگزاری مراسم فاتحه وی تظاهرات شد(ص 473) و نیز در کاشان(ص 478) و به احتمال بسیاری از شهرهای دیگر آن زمان شایع گردید که: شیخ احمد کافی چون چندین بار از وضع کنونی کشور انتقاد کرده بود به دست دشمنان به قتل رسید.(ص 476) در تهران هم روز پنجم مرداد 57 برای مرحوم کافی در مهدیه فاتحه گذاشته شد که پس از اتمام مردم با شعار مرگ بر منصور و زنده باد خمینی از حسینیه بیرون آمدند.(ص 481) روحانیت تهران هم در مسجد آرک فاتحه گرفته بود که آن هم تبدیل به تظاهرات ضد حکومتی شد.(ص 484) تعداد دیگری گزارش مربوط به مجالس فاتحه برای مرحوم کافی در شهرهای مختلف در ادامه آمده است که در بیشتر آنها منجر به رخدادهای ضد حکومتی شده و بی تردید باید این واقعه را از عوامل مؤثر در گسترش بیش از پیش تظاهرات ضد حکومتی در ایران در این مقطع دانست. کیفیت تصادف نیز در گزارشی در همین مجموعه اسناد درج شده است.(ص 507 – 509)

در اینجا بر اساس اسناد چاپ شده در کتاب «واعظ شهیر حجت الاسلام حاج شیخ احمد کافی» تلاش می‌کنیم تا مروری بر زندگی سیاسی مرحوم کافی و چگونگی تأثیرگذاری وی را در ایران پیش از انقلاب اما در آستانه انقلاب نشان دهیم:

 به طور کلی باید گفت: مرحوم کافی که طی سال‌های 33 – 38 در نجف درس خوانده بود در این سال برای تبلیغ به مشهد بازگشت، به سرعت به سراغ منبر رفت و با صدای گرمی که داشت تا پایان زندگی خود، همیشه جمعیت انبوهی را پای منبر خود میخکوب می‌کرد. علاوه بر آن خدمات دینی ـ عمرانی وی در مسجدسازی و مهدیه‌سازی چندان گسترده بود که می‌توان گفت از این طریق هم تأثیری قابل‌ملاحظه داشت. شاید مهدیه تهران یک استثنا در مراکز مذهبی آن روزگار به لحاظ کثرت جمعیتی باشد که در آنجا اجتماع می‌کردند. متعاقب آن ده‌ها مهدیه دیگر در شهرهای مختلف ساخته شد. مروری بر اسنادی که ساواک در پرونده مرحوم کافی نگهداری کرده است، وی از چهره‌های مبارز دهه چهل به حساب آمده و در این‌باره شواهد و مطالب فراوانی وجود دارد. هرچه کار او مردمی‌تر می‌شد ساواک بیشتر مراقبت می‌کرد اما در عین حال، او هم الزاماً برای حفظ جمعیت در پای منبر خود و تعطیل نشدن آن و یا مهدیه مجبور به مراعات بیشتر بود. نخستین گزارش درباره او از اسفند 41 است که در منزل آیت‌الله قمی در مشهد منبر رفته و حرف‌های بودار زده و اینکه دولت به برخی از رؤسای هیئات مذهبی پول داده تا به نفع دولت شعار دهند و اینکه او در این‌باره با یکی از آنها برخورد کرده است.

گزارش دیگر از دوم فروردین است که کافی روی منبر گفته است: “تو چرا – یعنی ای پادشاه – اختیار خودت را به دست اجنبی داده‌ای.(ص 4).” روز بعد هم روی منبر در منزل آیت الله میلانی گفته است: روحانیت با قرآن جلو می‌رود و با دولت اجانب‌پرست می‌جنگد و ایستادگی می‌کند.(ص 5) گزارش دیگر حکایت از آن دارد که در همان سخنرانی وی شاه را به منصور و ابرهه تشبیه کرده و از قیام زید بن علی ستایش نموده است.(ص 6)

ویژگی عمده مرحوم کافی از همان آغاز، سخن گفتن به زبان عامیانه برای توده‌های مردم بود. در واقع مخاطبان او از افراد عامی بودند و به همین مناسبت خواسته یا ناخواسته موضوعات انتخابی و استدلال‌های او هم در حد همان مخاطبان بود. بحث‌ها عبارت از ریش‌تراشی، مشروب خواری، قمار بازی و از این قبیل احکام شرعی بود که او مرتب روی آنها تأکید می‌کرد. «قطار تهران – مشهد که زوار امام رضا را می‌آورد در رستورانش آبجو، شراب، عرق و ویسکی است.»(ص17) از کار به جای اینکه برود با خانواده‌اش خوش باشد می‌رود پیش موسیو، آبجو می‌خورد. به جای آبجو اگر خود جو را بخورید و مثل خر عرعر کنید که بهتر است.»(ص302) به دنبال شدت گرفتن برخی از انتقادهای اجتماعیِ او به دولت، ساواک به وی تذکر داد و بنا به گزارشی که مربوط به آبان 42 است این تذکر اثر کرده و سخنران او عادی گردید.(ص 14) با این حال، این برای چند روز بوده و با بالا گرفتن بحث سربازی طلبه‌ها و نیز دستگیری‌ها و اعتراض وی و گفتن اینکه «شاگردهای مکتب اسلام را از مردم گرفته و زندان انداخته» او را دستگیر و بازجویی کردند.(ص 20 – 24) گویا خیلی سریع آزاد شده است. این زمان سخنرانی‌های روحانیون اغلب با کنایه و اشاره به رژیم همراه بود، اما مرحوم کافی به دلیل نفوذ کلام و نیز سخنرانی‌هایش در منازل آیات میلانی و قمی در شمار افرادی بود که ساواک روی آنان تأمل داشت. به همین دلیل در چهارم اسفند 43 بار دیگر دستگیر شد. درباره اتهامات وی گفته شده بود که در منبر گفته است: «حکومت ظالم با جگرگوشه‌های زهرا چه می‌کند.» همچنین «آیت‌الله خمینی را نایب امام زمان معرفی و او را در زندان و مظلوم معرفی و مرتباً دعا و صلوات برای خمینی می‌فرستد.»(ص 42 – 43) تا این زمان وی جمعاً دو بار دستگیر شده و بار دوم به دو ماه حبس تأدیبی محکوم گردید.(ص 55) بعدها کافی چند بار روی منبر گفت که به خاطر رطوبت زندان رماتیسم گرفته است.(ص 70) یکبار هم گفت: “جای همه شما خالی، زندان قزل قلعه، خدا کند که همه شما را بدانجا ببرند به شرط آنکه برای دین باشد نه جرم هروئین و تریاک.”(ص189) و باز از نمناکی آنجا سخن به میان آورد و گفت که شش ماه در زندان بوده است.(ص190)

بعداز تبعید امام به ترکیه اوضاع تا حدی فروکش کرده و از سخنرانی‌های مرحوم کافی نیز گزارشی منعکس نشده است. آنچه هست انتقادات وی نسبت به فساد اخلاقی حاکم بر جامعه است که در چند گزارش از آنها یاد شده است: «بعضی وقت‌ها که می‌خواهند صدای مردم در نیاید چهار کلمه قرآن با قرائت پخش می‌شود و بعد از قرآن خانم دلکش شروع به خواندن می‌کند.».(ص 53) وی برای مدتی در اواخر سال 44 در زندان بود. پس از این سخنرانی پیشگفته باز ساواک به وی تذکر داد که از گفتن این قبیل مطالب روی منبر خودداری ورزد. اما نباید تأثیر کرده باشد زیرا در سخنرانی خود در دی ماه 45 گفت: «این هارون‌ها و مأمون‌ها چقدر فرزندان فاطمه را اذیت و آزار کرده‌اند.».(ص 58) وی بر اساس گزارش ساواک، در سال 45 چند تصویر از امام خمینی در منزلش بوده و در جلسه‌ای که با برخی از افراد هیئات داشته گفته است که می‌بایست بر اساس رساله ایشان برای مردم مسئله گفت.(ص 66) این زمان وی مرتب در مسجد امین‌الدوله تهران منبر می‌رفته و به عنوان یکی از وعاظ ناراحت و مخالف برای ساواک شناخت شده بوده است.(ص 66) وی در سخنرانی 3 فروردین 46 خطاب به مردم گفته است: «از دینتان دفاع کنید از اسلام وقرآن و امام زمان و علماء و مراجع تقلید نگهداری کنید.».(ص 69) یکبار هم در سخنرانی خود در 20 بهمن 45 گفت: “در هر عصری منصورها و حجاج‌ها وجود دارند و اولاد پیغمبر را اذیت می‌کنند. عده‌ای را اعدام و عده‌ای را زندانی می‌نمایند… خدایا پرچم دار اسلام پیشوای شیعیان جهان حضرت آیت الله خمینی را در پناه خودت از جمیع بلایا حفظ بفرما و او را صحیح و سالم به ایران برگردان و وسایل خلاصی زندانیان بیگناهی که به جرم طرفدارای از قرآن و دین و روحانیت گرفتار شده‌اند فراهم نما.”.(ص 64 – 65) وی در این سخنرانی‌ها مرتب روی فرعون و روش‌های برخورد او.(ص 71، 305) و همین طور منصور عباسی و زندانی کردن سادات.(ص 74 – 75) تکیه می‌کرد. جالب آنکه وقتی در روز پنجم مرداد 57 برای مرحوم کافی در مهدیه تهران فاتحه برگزار شد، جمعیت حاضر پس از خروج از مهدیه شعار می‌دادند: “مرگ بر منصور”.(ص481)

طبعاً به لحاظ منبری بودن مطالبش چندان پرداخته و داستانی ارائه می‌شد که خیلی با آنچه در متون بود تطبیق نمی‌کرد اما به هر روی، بسیار تأثیرگذار بود. او با اشاره به بی‌حجابی و بی‌عفتی، عرق‌خوری، قماربازی، مجالس رقص و انواع آنها، افزود: «یکی از علائم ظهور امام زمان این است که انسان در آن دوره نمی‌تواند به طور آشکار طرفداری از حق و دیانت بکند الان هم کسی نمی‌تواند به طور واضح و روشن احکام قرآن و دین را بیان کند.».(ص 72) در همین سخنرانی وی گفت: «امام محمد باقر می‌فرماید در دوره آخرالزمان به شهر قم پناه ببرید که عده‌ای شیعیان حقیقی و طرفداران حق و حقیقت فقط در قم می‌مانند.»(ص 79) این تندروی‌های وی سبب شد تا نصیری در تاریخ 31 اردیبهشت 46 از شهربانی بخواهد تا مانع از منبر رفتن او شوند.(ص 76) مسئولان امر با وی مصاحبه مفصلی کرده و با توجه به اینکه او پذیرفت تابع دستورات باشد از نصیری خواستند که فعلاً از درخواست منع منبر وی خودداری شود.(ص 80) اما سخنرانی چند روز بعد وی باز درباره زندان رفتن و آبدیده شدن در مقابل ستمگران بود.(ص81) جمع‌بندی ساواک تا این زمان (14/3/46) از مرحوم کافی این بود: شیخ احمد کافی از وعاظ ناراحت و ماجراجوست که سعی دارد همیشه از نیروی جوانان کم سن و سال و بی‌تجربه متعصب مذهبی به نفع روحانیون مخالف استفاده کند و آنها را برای مخالفت با دولت آماده سازد و اکثراً در منابر خود به طور مستقیم و غیر مستقیم ضمن تجلیل از روحانیون افراطی از اعمال دولت بدگویی می‌کند.(ص 83) با ادامه سخنرانی‌های وی، ساواک دوبار توصیه کرد که به وی تذکر جدی داده شود.(ص 84) ساواک بعدها نوشت که وی اخلاقاً تعهد سپرده است چنانچه با رفتنش به منبر موافقت گردد مستمعین را با اقدامات مترقیانه و اساسی کشور آشنا خواهد ساخت و در راه خدمت به شاهنشاه … قدم برخواهد داشت لکن عملاً مشاهده شده که به هیچ‌وجه وی پایبند به قول و تعهدات خود نبوده و همچنان به رویه ناصواب و خلاف مصالح خود ادامه می‌دهد.(ص 112) از این زمان به بعد با حساس شدن ماجرای صهیونیست‌ها و فلسطین و مسجدالاقصی موضوع تازه‌ای در سخنرانی‌های مرحوم کافی مطرح شد. «در این جهاد با برادران اعراب هم‌آهنگ و هم‌صدا باشید.»(ص 87) و در جای دیگر گفت: به برادران مسلمان اردنی دعا بکنید که یهودی‌ها ریخته‌اند هفت مسجد آنها را خراب کرده و چند نفر از زن و بچه‌هایشان را کشته‌اند.(ص 142) این قبیل جملات در سخنرانی‌های کافی در نیمه دوم سال 48 نیز آمده و دلیلش هم بالا گرفتن قضایای مربوط به فلسطین در ایران بوده است.(ص 222) وی در 21 خرداد 46 در قم در منزل امام که این زمان برادر ایشان آیت الله پسندیده بود منبر رفت و از کسانی سخن گفت که در راه خدا شکنجه شده، به زندان می‌روند و وقتی آزاد شدند سرافرازند.(ص 89)

وی در 18 شهریور همین سال در منزل آیت‌الله قمی که این زمان تبعید بود منبر رفته و گفت: استقلال در یک مملکت به وجود نمی‌آید جز با زندانی کردن مردم و نفس‌ها را در سینه خفه کردن.(ص 96) جسارت مرحوم کافی در سخنرانی‌های این دوره قابل ملاحظه است. وی با اشاره به اینکه زمان خلفای عباسی کسانی بر مردم حکومت می‌کردند که اهل مشروب و زنا بودند می‌افزاید: «در حال حاضر هم وضع به همین منوال است و جنایت و فساد آزاد می‌باشد.»(ص99) وی همانجا از این که مردم هم بی‌رگ هستند و در مقابل این همه ظلم و ستمی که به آن‌ها می‌شود دم بر نمی‌آورند سخن می‌گوید. در مهر همان سال باز در جایی اشاره کرد که چند سال قبل در روزنامه اطلاعات خواندم که انتقاد آزاد است. در آن موقع من هم در یکی از منابرم صحبت می‌کردم. فردایش مرا گرفتند و به همانجایی که همه از اسمش می‌ترسند بردند… در آنجا پرسیدند: آقا چرا حرف حسابی زدی؟ گفتم: خودتان گفتید مملکت آزاد است… گفتند: همه حرفی را نمی‌شود زد مگر آنکه برای مقام ما خوب باشد..(ص104)

مرحوم کافی به حج رفته و در مراسمی هم که برای دعای برای شاه بوده شرکت نکرده بود. در بازگشت از وی بازخواست شد و او گفت که در روز مذکور مسمومیت غذایی پیدا کرده و نتوانسته است در آن مراسم شرکت کند.(ص 119) تکیه مرحوم کافی روی فساد اجتماعی به طور طبیعی وی را به این سمت می‌کشاند تا درباره حکومت که حامی این قبیل امور و دست کم به طور جدی متهم به رواج آنها بود حمله کند. در واقع، او نمی‌توانست این دو مسئله را از همدیگر جدا کند. به همین دلیل است که سخنرانی‌های وی در همین چهارچوب باز هم ادامه می‌یابد. سخنرانی‌های سال 47 به بعد کافی به طور معمول همین مضمون را دارد. (برای نمونه: ص 138، 139، 158 و بسیاری از صفحات دیگر) گاهی مثال‌های سبکی هم زده می‌شد.(برای نمونه: ص 165 – 166) مأموران ساواک از هیچ اشاره در این سخنرانی‌ها نمی‌گذشته و آنها را گزارش می‌کردند. مرحوم کافی در یک سخنرانی به چوپان و بره اشاره کرده و گفت وای به آن موقعی که خود چوپان گرگ شود و ادامه داد وضع فعلی ما تقریباً به آن صورت در آمده است.(ص 144) اشاره وی به آخوندهای درباری هم جالب بود و مثل همیشه او از نمونه‌های تاریخی استفاده می‌کرد. منصور عباسی شاخص بود. «در زمان امام صادق چهار نفر آخوند دستگاهی و چهار نفر آخوند دنیا پرست و چهار نفر آخوند نزول خوار که از منصور دوانیقی پول‌های فراوانی می‌گرفتند بر ضد قرآن و اسلام قیام کردند».(ص 146) این مطلب برای آن روزگار که روحانیون زیادی از اوقاف پول می‌گرفتند نکته مهمی بود. زندان منصور هم مثال زده می‌شد. وی با اشاره به داستانی از زمان منصور گفت: مأمورین یک وقت با نردبان وارد منازل می‌شوند. گاهی هم با جیپ می‌آیند.(ص 194) تعبیر آخوند دستگاهی و اوقافی در سخنرانی‌های دیگر او هم دیده می‌شد و داستان بلعم باعور هم که جزو سخنرانی‌های معروف کافی بود درباره همین قشر است:(ص 308) «آقایان! وقتی آخوند بی دین شد جامعه‌ای را بی دین می‌کند… آخوند دستگاهی شدن و آخوند اوقافی شدن یعنی به عذاب الهی گرفتار شدن…»(ص 308)

خواندن دعای ندبه که در این اواخر کافی به آن شهرت یافته بود، ضمن گزارش‌هایی که از سال 47 به بعد آمده، مورد توجه قرار گرفته است. در این وقت، وی دعای ندبه را در خانه خودش در خیابان امیریه برگزار می‌کرد.(ص 151) وی در آنجا با اشاره به این که در نزدیکی شهر نو است، از این که این همه جوان متدین جمع می‌شوند اظهار شعف می‌کرد.(ص 171) از همین زمان به بعد، پس از برگزاری دعای ندبه، نوارهای زیادی از روی آن تکثیر و به نقاط مختلف ایران ارسال می‌شد. برای نمونه، نوار این هفته، برای هفته آینده در مراسم دعای ندبه در برخی از مساجد یا منازل پخش می‌گردید.(ص 176 – 177) از سال 48 اشاره به برگزاری دعای ندبه در مهدیه امیریه تهران شده است.(ص 214) نویسنده این سطور به خاطر دارد که طی سالهای 50 و اندکی پس از آن، در مسجد محله، هر هفته نوار دعای ندبه هفته پیش کافی را برای مردم پخش می‌کردند و مورد استقبال مردم قرار می‌گرفت. هر چه زمان جلوتر می‌رفت در عین آن که انتقادات اجتماعی نسبت به فحشا و فساد بیشتر می‌شد، رنگ سیاسی آن کمتر می‌گردید. با این حال، همچنان ساواک مراقب بود و در هر فرصت به او تذکر می‌داد. در مواردی وی همچنان در پایان منبر بر دولت یهود نفرین کرده از خداوند می‌خواست تا آن را سرنگون کند.(ص 185، 188) یکبار هم بعدها در سال 51 در پایان سخنرانی خود گفته بود: خدایا به حق امام زمان ترا قسمت می‌دهیم که هر کس از یهودیان علنی و یا خفا حمایت می‌کند ذلیل گردان.(ص 342) و در منبر دیگر: پروردگارا! آن کس را که به وسیله پول، سرباز، اسلحه و… به یهودیان اسرائیل کمک می‌کند دودمانش را ریشه کن کن.(ص 347) یکبار هم یوسف کهن که نواری از مرحوم کافی را که شدیداً ضد یهودی بود از یک دوره گرد خریده بود برای مقامات مسئول برده و اعتراض کرده است که چرا یک روضه‌خوان بایست اینچنین بر ضد یهود سخن بگوید.(ص 394 – 395، 400)

مرحوم کافی در مهر 48 در قم درباره فساد سخنرانی کرد و از جمله درباره سینمای قم به مردم هشدار داد. این بار هم ساواک قم او را خواست و از وی تعهد گرفت که دیگر این مطالب را بیان نکند.(ص 206) زمانی که مرحوم کافی در آبان 48 برای منبر به همدان رفت، پس از یک شب سخنرانی، ساواک از ادامه سخنرانی او ممانعت به عمل آورد.(ص 217) وی در برخی از سخنرانی‌های خود از اصلاحات ارضی هم انتقاد کرده و زمین‌های گرفته شده را حرام دانسته به طوری که برخی از کشاورزان رسماً نام نوشته و اعلام کرده‌اند که زمین‌ها را نمی‌خواهند.(ص 228) یکی از تکیه کلام‌های او درباره زن است، بیشتر از این زاویه که در این جامعه زنان و دختران را به فساد کشانده‌اند. همچنین درباره به‌کارگیری زنان در امور اجرایی انتقادهایی را مطرح می‌کند. به علاوه، مسئله حجاب از نکاتی است که وی درباره آن تأکید زیادی می‌کند. مرحوم کافی در تیرماه سال 49 احضار و مورد بازجویی قرار گرفت. این بازجویی در ارتباط با مسائلی بود که پس از شهادت سید محمدرضا سعیدی در مشهد و در دستگاه آقای میلانی رخ داد.(ص 256 – 257)

از نظر ساواک چهار نفر عامل سروصدا در مشهد پس از شهادت سعیدی بودند: شیخ عباس طبسی، سید علی خامنه‌ای، شیخ محمد رضا محامی، و شیخ احمد کافی واعظ.(ص 258) کسی هم برای ساواک گفته بود: کافی در مدت اقامت خود در مشهد با حرارت شدید خبر فوت سعیدی را در بین مردم انتشار داد و به هر کس می‌رسید می‌گفت سازمان امنیت نسبت به مدرسین قم و تهران فلان کرد سعیدی را به قدری شکنجه داده که شهید شده. این مطالب را چنان با آب و تاب تعریف می‌کرد که باعث برهم نظم حوزه علمیه و تحریک عده‌ای گردید.(ص 261) جلسه دوم بازجویی وی هم در ادامه آمده و مبحث همان است.(ص 262 – 266) اما گزارش کافی از شهادت سعیدی که آن را در مجلسی بیان کرده، بینش سیاسی کافی را به خوبی نشان می‌دهد.(ص 280) سخنرانی‌های بعدی مرحوم کافی همچنان اعتراض آمیز و انتقادی است: شیعه امام صادق هر چقدر فشار ببیند به کوره حدادی برود و شکنجه ببیند شفاف‌تر می‌شود. چرا ثبات قدم ندارید… چرا از پیغمبر، قرآن، امام حسین، امام زمان و نایب امام زمان حمایت نمی‌کنید.(ص 270)

در اوایل بحث اشاره کردیم که از سال 48 – 49 به دلیل انتشار برخی از نوشته‌ها مانند شهید جاوید و آثاری از ابوالفضل برقعی و نیز بالا گرفتن نظریات صادره از حسینیه ارشاد، این اتهام مطرح شد که وهابی‌ها در ایران مشغول فعالیت هستند. این اتهام سبب شد تا به دلیل ارتباط آن مسائل با جریان مبارزه، کسانی در مبارزه تردید بکنند. در سخنرانی‌های مرحوم کافی در سال 49 چند بار اشاره به این امر شده است: «وضع مملکت خیلی خراب شده. کسی هم جرئت نمی‌کند حرف حسابی بزند. چون فوراً تحت تعقیب قرار خواهد گرفت. الان وهابی‌ها در ایران دارند علیه دین اسلام فعالیت می‌کنند. اگر من آزاد بودم می‌گفتم که آنها از کدام چمشه آب می‌خورند».(ص 282: 7/8/1349) البته وی در همین سخنرانی به مردم توصیه می‌کند که مردم باید به نماینده امام زمان (ع) رجوع کنند و گزارشگر ساواک هم می‌افزاید که مقصودش امام خمینی است. چندی بعد او در سخنرانی دیگری اشاره به کتاب ابوالفضل برقعی کرده که در آن به امیرمؤمنان (ع) اهانت شده و روشن است که مقصودش از فعالیت‌های وهابی همین حرکات بوده است.(ص 288) در آنجا به اشتباه ابوالفتح برقعی نوشته شده است.

نمونه دیگر مخالفت کافی با قرآن چاپ فرح بود که در یک سخنرانی در آبان 49 تلویحاً آن را محکوم کرده و باز شدن دکان‌های مختلف به نام دین و توسل آنان به حربه دین را محکوم کرد. در اینجا هم گزارشگر ساواک یقین کرده است که این سخنرانی درباره تفسیر قرآنی بوده که بنا به دستور شهبانو تهیه و چاپ شده است.(ص 284) در سال 50 ساواک در گزارشی نوشته است که مرحوم کافی به مشهد آمده است و به شهربانی رفته خود را فردی خدمتگزار معرفی کرده. او را به ساواک هدایت کرده‌اند در آنجا هم تعهد داده حرف خلافی نزد اما «برخلاف تعهد سپرده شده و بدون توجه به تذکراتی که به او داده شده، اغلب به طور کنایه خارج از موضوع سخنرانی و انتقاد می‌کند».(ص 292) انتقاد ساواک به تندی‌های شدید او به بی‌حجاب‌ها و دادن نسبت‌های زشت است. این در حالی است که همسر اغلب کارگزاران دولتی بی‌حجابند. تحلیل ساواک این بود که کافی این مطالب را می‌گوید تا مشهور شود و قصدش آن است تا با دستگیر کردن او سروصدایی بشود و بازار او داغ‌تر شود. ساواک در گزارش مشابهی همین نکته را درباره شهید هاشمی نژاد هم عنوان کرده است.(ص 293 – 294) به درخواست نصیری و به دنبال این قبیل گزارشها نام مرحوم کافی هم در لیست وعاظ ممنوع المنبر در رمضان سال 1391 ق یعنی سال 1350 آمده است.(ص 296 – 297) در این فهرست نام آقایان طالقانی، باهنر، مهدوی کنی، خزعلی، هاشمی رفسنجانی، محلاتی، وتعدادی دیگر دیده می‌شود. ساواک در اواخر شهریور سال 50 او را احضار و به دلیل طرح مطالبی روی منبر بر ضد دستگاه بازجویی کرده به او هشدار داد. مرحوم کافی هم روی زرنگی گفت که کسانی او را تهدید تلفنی می‌کنند که چرا روی منبر مطالبی بر ضد حکومت نمی‌گوید. در این‌باره یک یادداشت کتبی هم تسلیم کرد.(ص 313 – 314) با این حال، چند روز بعد بود که داستان صفوان جمال را که شترهایش را به هارون اجاره داده بود و امام کاظم (ع) با او برخورد کرد به تفصیل روی منبر بیان کرد.(ص 317) گزارشگر ساواک بعد از یکی از همین سخنرانی‌ها که به نوعی اشاره به زمامداران هم بوده به نقل از برخی از مردم می‌گوید که آن‌ها می‌گفتند: واقعاً آخوند مبارزی است.(ص 335) ساواک با کنترل و مراقبت شدید از کافی و تلفن‌های او اشاره می‌کند که وی بسیار مزور است و همه کارهای خود را با آقای فلسفی مشورت می‌کند. ساواک در اواخر سال 51 به دنبال این طرح بوده است تا کافی را از مهدیه جدا کرده و شخص دیگری را برای مهدیه در نظر بگیرد.(ص 354) ارتباط آقای کافی با فلسفی زیاد بود و زمانی که او ممنوع المنبر بود، کافی روی منبر از قول آیت الله بروجردی نقل کرد که نگویید فلسفی بگویید شمشیر برنده اسلام.(ص 362)

در سال 51 یا حوالی آن، مرحوم کافی چند بار به حسینیه ارشاد هم اعتراض کرده و یکبار هم آن را “یزیدیه اضلالیه” نام برده اما در اسناد ساواک اشاره‌ای در این‌باره نیامده است. همچنین از سفر مرحوم کافی به مکه در سال 52 و 53 جلوگیری شده است.(ص 401) قاعدتاً به دلیل تذکرات مکرر و نیز سخت‌تر شدن اوضاع سیاسی کشور در سالهای 51 – 55  اندکی از حدت تندی‌های مرحوم کافی کاسته شده باشد. با این حال انتقادهای اجتماعی و اخلاقی او ادامه داشته و یکبار در سال 54 ساواک درخواست کرده است که: به وی تذکر داده شود که در بالای منبر صرفاً به مسائل مذهبی پرداخته و از عنوان نمودن مطالب تحریک آمیز اجتناب نماید.(ص 393) اما اینها تأثیر چندانی نداشت. چندی بعد کافی در منبرش در مهدیه گفت: معاویه با زور بر مردم آن زمان حکومت می‌کرد و می‌خواست در قلب مردم برای خودش محبت ایجاد کند مگر می‌شود با زور بر مردم حکومت کرد؟(ص 401) ساواک در تاریخ 8/9/54 درباره او نوشت: نامبرده بالا یکی از وعاظ افراطی و اخلالگر است که تحریکات و اقداماتی در زمینه ضدیت مردم با یکدیگر معمول داشته و فعالیت‌هایی در جهت خلاف مصالح مملکتی و اخلال در نظم عمومی انجام و رویه نامطلوب و نادرست خود را همچنان دنبال می‌نماید به نحوی که وجود یاد شده در منطقه تهران موجبات بر هم خوردن نظم و آرامش عمومی را فراهم می‌سازد.(ص 402) نتیجه آن شد که مرحوم کافی را در آذرماه 1354 برای مدت سه سال تبعید به ایلام محکوم کردند.(ص 407)

مرحوم کافی در ابتدای اقامتش در ایلام ضمن نامه مفصلی با اظهار بی اطلاعی از علت تبعید خود شرحی از خدمات دینی و اجتماعی خود را طی یک نامه مفصل نوشت. وی در این نامه درباره اقدامات خود در ساختن درمانگاه‌ها و مدارس و نیز تلاش برای حفظ اعتقادات مردم و نیز منبرهایش بر ضد دولت بعثی عراق در اخراج ایرانیان را مورد تأکید قرار داد..(ص 412 – 414) نامه‌ای هم به آیت الله خوانساری نوشت تا نزد مقامات وساطت کرده زمینه بازگشت او را فراهم سازند.(ص 418) ساواک با بازگشت وی موافقت نکرده، روی سخنرانی ضد یهودی وی انگشت گذاشت.(ص 420) بعید نیست که این اقدام برای راضی کردن کلیمیان و یا حتی اسرائیل صورت گرفته باشد. کار منبر و نماز مرحوم کافی در ایلام گرفت و پس از گذشت بیست روز، مقامات شهر از وی خواستند تا دیگر منبر نرود.(ص 422) وساطت آیت الله خوانساری و دیگران تا پاییز سال 55 به جایی نرسید و او همچنان در تبعید به‌سر می‌برد. وی در دوم آذر 55 پس از قریب یک سال تبعید به تهران بازگشت.(ص 434) در اسنادی که به چاپ رسیده جز یکی دو مورد از سخنرانی‌های وی در سال نیمه اول سال 56 گزارشی نیست، جز یک گزارش که او از اجرای احکام اسلامی در سعودی ستایش کرده و تلویحاً از عدم اجرای آنها در ایران اظهار ناخشنودی نموده است.(ص 438)

نخستین گزارش جدید درباره برگزاری مراسم چهلم حاج آقا مصطفی خمینی در مهدیه است که به نوشته ساواک: “گرداننده این مراسم شیخ احمد کافی و واعظی که منبر رفته شیخ ابوالقاسم اسلامی قمی بوده است.”(ص 441) مرحوم کافی از جمله منبری‌هایی بود که پس از واقعه قم در 19 دی 56 به اعتراض از ایراد سخنرانی خودداری کردند.(ص 446) نیز پس از سخنرانی وی در 28 اردیبهشت 57 در سیرجان تظاهرات ضد حکومتی برگزار شد.(ص 450) مرحوم کافی در چهلم شهدای یزد هم که در 19 اردیبهشت سال 57 برگزار شد سخنرانی کرده و گفت که من: به وسیله ارتباط قلبی این عزاداری را به ساحت آیت الله خمینی می‌رسانم.(ص 452) بر اساس گزارش دیگر مرحوم کافی در روز 29/4/57 (روز جمعه نیمه شعبان المعظم سال 1398 ق) در حالی که از قوچان عازم زیارت مشهد بود، اتومبیلش با دو اتومبیل دیگر تصادف و در نتیجه خود او و فرزند ده ساله و هفت نفر دیگر کشته شدند.(ص 458) جنازه وی روز 31 همان ماه در مشهد با حضور ده هزار نفر از افراطیون مذهبی به صحن آورده شده و پس از نماز خواندن آیت‌الله سیدعبدالله شیرازی بر آن با هواپیما به تهران منتقل شد. پس از آن بود که جمعیت در شهر پراکنده شده و تظاهرات زیادی به راه افتاد.(بنگرید: ص 458 – 461) بعد از انتقال به تهران و مراسم در مهدیه مجدداً جنازه مرحوم کافی به مشهد منتقل و در خواجه ربیع دفن شد. بازتاب این ماجرا در قم هم به تظاهرات مخالفان دولت منجر شد.(ص 470) در اصفهان هم پس از برگزاری مراسم فاتحه وی تظاهرات شد(ص 473) و نیز در کاشان(ص 478) و به احتمال بسیاری از شهرهای دیگر آن زمان شایع گردید که: شیخ احمد کافی چون چندین بار از وضع کنونی کشور انتقاد کرده بود به دست دشمنان به قتل رسید.(ص 476) در تهران هم روز پنجم مرداد 57 برای مرحوم کافی در مهدیه فاتحه گذاشته شد که پس از اتمام مردم با شعار مرگ بر منصور و زنده باد خمینی از حسینیه بیرون آمدند.(ص 481) روحانیت تهران هم در مسجد آرک فاتحه گرفته بود که آن هم تبدیل به تظاهرات ضد حکومتی شد.(ص 484) تعداد دیگری گزارش مربوط به مجالس فاتحه برای مرحوم کافی در شهرهای مختلف در ادامه آمده است که در بیشتر آنها منجر به رخدادهای ضد حکومتی شده و بی تردید باید این واقعه را از عوامل مؤثر در گسترش بیش از پیش تظاهرات ضد حکومتی در ایران در این مقطع دانست. کیفیت تصادف نیز در گزارشی در همین مجموعه اسناد درج شده است.(ص 507 – 509)

نمونهٔ دوم دربارهٔ مرحوم شیخ احمد کافی بود. مرحوم حاج آقا مصطفی در مورد ایشان هم سخت‌گیری کرد و اجازه نداد که وی به ملاقات حضرت امام برود. به هر حال اصل قضیه ملاقات آقای کافی با امام از این قرار است که یک سال در ایام محرّم، آقای کافی به نجف آمد. ایشان با بنده تقریباً دوست و آشنا بود. مرحوم کافی اصالتاً یزدی بود و هم اکنون نیز طایفه ایشان در یزد شهرت دارند. آن مرحوم قبل از بنده برای تحصیل علوم دینی عازم نجف شده بود، منتهی در این زمینه توفیق چندانی به دست نیاورده بود و با صدای زیبا و گیرایی که داشت در مجالس و محافل به روضه‌خوانی می‌پرداخت. یکی از این مجالس، جلسه موعظه و درس اخلاق بود که در منزل شهید مدنی برگزار می‌شد و آقای کافی در پایان سخنرانی شهید مدنی روضه می‌خواند. گفتنی است که مرحوم کافی بخشی از کتاب شرح لمعه را نیز نزد بنده فرا گرفته بود. وی به منزل ما آمد و درخواست کرد که من امکان ملاقات ایشان با حضرت امام را فراهم کنم و از آنجا که برنامه‌های امام نظم و ترتیب خاصی داشت علی‌رغم تلاش بنده امکان ملاقات تا روز هفتم محرم که حضرت امام در نجف بود مهیّا نشد تا اینکه حضرت امام طبق معمول به کربلا مشرف شد و ما هم همراه ایشان رفتیم. حضرت امام معمولاً تا سیزدهم ماه محرم و هنگام آمدن دسته معروف طویریج به کربلا در این شهر اقامت می‌کرد. در همین ایام نیز بنده به جهت اصرار فوق‌العاده آقای کافی درصدد بودم اجازه ملاقات ایشان با امام را بگیرم تا اینکه حاج آقا مصطفی مرا دید و گفت: شنیده‌ام شما می‌خواهید آقای کافی را به ملاقات آقا ببرید؟
گفتم بله. ایشان هم اصالتاً همشهری بنده می‌باشد، قصد دارم امکان این دیدار را فراهم کنم.
حاج آقا مصطفی گفت: به هر حال صلاح نیست ایشان با حاج آقا دیدار کند.
گفتم چرا؟
ایشان فرمود: برای اینکه آقای کافی مدتی قبل از اینکه عازم نجف شود بنا به دعوت در مجلس ختم یکی از اعضای ساواک شرکت نمود و الان نیز هدفش از این ملاقات سرپوش گذاشتن روی کار ناشایستی است که انجام داده است.[i] و ما در ایران افرادی داریم که اعمال و رفتار شخصیتهای معروف و شناخته شده را در ارتباط با رژیم پهلوی برای ما گزارش می‌کنند، کار آقای کافی نیز توسط همان افراد به اطلاع ما رسیده است”. (خاطرات آیت‌الله خاتم یزدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381، صص 149-151)
 

ارجاعات:

[i] آیت الله خاتم یزدی در پی نوشت عنوان کرده است که چنین عملی در مورد مرحوم کافی به اثبات نرسیده است.

الحاقیه:
🔻درپی انتشار روایت آیت الله خاتم یزدی از ماجرای ممانعت سیدمصطفی خمینی از دیدار شیخ احمد کافی با امام خمینی، فرزند مرحوم کافی تکذیبیه زیر را در اختیار سایت دین آنلاین گذاشت:

بسم الله الرحمن الرحیم
اینجانب فرزند مرحوم کافی هستم که مع الاسف از درج این مطلب کذب و دروغ نسبت به مرحوم کافی الان اطلاع پیدا کردم و از باب وظیفه دینی چند سطر کوتاه می نویسم:

✔️گرچه معتقدم ارباب مرحوم کافی امام زمان(ع) روحی له فدا همچنانکه بعد چهل سال از شهادت مرحوم کافی با نداشتن هیچگونه تریبون تبلیغاتی، این نوکر وفادار را در اوج عزت نگه داشته است همچنان دامن او را از دروغهای شاخدار و تهمت های ناروایی مثل ارتباط با ساواک محفوظ میدارد.

نظرخوانندگان محترم را به چند نکته جلب میکنم:

۱- سازمان اسناد انقلاب اسلامی بعد از انقلاب با پژوهش کامل در اسناد ساواک که در جریان انقلاب به دست امت حزب الله افتاده بود کتابی را با عنوان یاران امام منتشر کرد در چند مجلد،که جلد هشتم آن اختصاص به شهید کافی دارد در این کتاب هشتصد سند از ساواک منتشر شده که ساواک از مرحوم کافی به ستوه آمده بوده است، لطفا مراجعه کنید و بخوانید آنجا اسناد بدست آمده سخن می گویند نه فرزند مرحوم کافی دفاع کند از پدر؛

۲ – مرحوم کافی حدود چهل بار دستگیر و زندانی شده است که هنوز عکسها ی زندان ایشان و بعضی از خطبایی که با ایشان زندان بوده اند زنده اند مثل حاج سید ابوالقاسم شجاعی و….
چگونه ایشان ارتباطش با ساواک محرز شده بود!؟

۳-مرحوم کافی در سال ۱۳۵۴ از طرف ساواک به مدت سه سال تبعید شدند به شهر ایلام که با کوشش و سعایت مراجع تقلید مخصوصا مرحوم آیت الله العظمی سید احمد خوانساری مدت تبعید ایشان به یکسال تقلیل یافت،و ایشان سال ۱۳۵۴ به ایلام منتقل شدند، مرحوم کافی ساواکی بود!؟

ای کاش دروغ استخوان داشت و در گلوی دروغگو میماند و رسوایش میکرد.

واما آخرین نکته:
۴- بنده خودم در سال ۱۳۵۶ با مرحوم کافی در سفر زیارتی عراق همسفر بودم علما و مراجع از ایشان دعوت ناهار و شام میکردند و مرحوم امام هم از ایشان دعوت کردند و ایشان که علاقه خاصی به امام داشتند با اشتیاق پذیرفتند و رفتند. کسی که در آن روز همراه مرحوم کافی بود در منزل امام حضرت آیت الله سید حسن مرتضوی هستند که الان از علما و بزرگان ساکن در مشهد هستند و از طرف رهبر معظم انقلاب بعنوان رییس شورای حوزه علمیه مشهد انتخاب شدند.
ایشان خودشان تعریف میکنند جلسه منزل امام در نجف و پذیرایی از مرحوم کافی را،
چه کسی دروغ به این بزرگی را نسبت مرحوم کافی ساخته، نمیدانم هنوز نامه هایی که بین امام و مرحوم کافی رد و بدل شده موجود است در دفترنشر آثار امام.

وظیفه ام بود از این سرباز حضرت ولی عصر که خوشبختانه پدر حقیر بودند دفاع کنم، گرچه ارباب رسم نوکر داری به احسن وجه میداند.

محسن کافی، قم

نمونهٔ دوم دربارهٔ مرحوم شیخ احمد کافی بود. مرحوم حاج آقا مصطفی در مورد ایشان هم سخت‌گیری کرد و اجازه نداد که وی به ملاقات حضرت امام برود. به هر حال اصل قضیه ملاقات آقای کافی با امام از این قرار است که یک سال در ایام محرّم، آقای کافی به نجف آمد. ایشان با بنده تقریباً دوست و آشنا بود. مرحوم کافی اصالتاً یزدی بود و هم اکنون نیز طایفه ایشان در یزد شهرت دارند. آن مرحوم قبل از بنده برای تحصیل علوم دینی عازم نجف شده بود، منتهی در این زمینه توفیق چندانی به دست نیاورده بود و با صدای زیبا و گیرایی که داشت در مجالس و محافل به روضه‌خوانی می‌پرداخت. یکی از این مجالس، جلسه موعظه و درس اخلاق بود که در منزل شهید مدنی برگزار می‌شد و آقای کافی در پایان سخنرانی شهید مدنی روضه می‌خواند. گفتنی است که مرحوم کافی بخشی از کتاب شرح لمعه را نیز نزد بنده فرا گرفته بود. وی به منزل ما آمد و درخواست کرد که من امکان ملاقات ایشان با حضرت امام را فراهم کنم و از آنجا که برنامه‌های امام نظم و ترتیب خاصی داشت علی‌رغم تلاش بنده امکان ملاقات تا روز هفتم محرم که حضرت امام در نجف بود مهیّا نشد تا اینکه حضرت امام طبق معمول به کربلا مشرف شد و ما هم همراه ایشان رفتیم. حضرت امام معمولاً تا سیزدهم ماه محرم و هنگام آمدن دسته معروف طویریج به کربلا در این شهر اقامت می‌کرد. در همین ایام نیز بنده به جهت اصرار فوق‌العاده آقای کافی درصدد بودم اجازه ملاقات ایشان با امام را بگیرم تا اینکه حاج آقا مصطفی مرا دید و گفت: شنیده‌ام شما می‌خواهید آقای کافی را به ملاقات آقا ببرید؟
گفتم بله. ایشان هم اصالتاً همشهری بنده می‌باشد، قصد دارم امکان این دیدار را فراهم کنم.
حاج آقا مصطفی گفت: به هر حال صلاح نیست ایشان با حاج آقا دیدار کند.
گفتم چرا؟
ایشان فرمود: برای اینکه آقای کافی مدتی قبل از اینکه عازم نجف شود بنا به دعوت در مجلس ختم یکی از اعضای ساواک شرکت نمود و الان نیز هدفش از این ملاقات سرپوش گذاشتن روی کار ناشایستی است که انجام داده است.[i] و ما در ایران افرادی داریم که اعمال و رفتار شخصیتهای معروف و شناخته شده را در ارتباط با رژیم پهلوی برای ما گزارش می‌کنند، کار آقای کافی نیز توسط همان افراد به اطلاع ما رسیده است”. (خاطرات آیت‌الله خاتم یزدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381، صص 149-151)
 

ارجاعات:

[i] آیت الله خاتم یزدی در پی نوشت عنوان کرده است که چنین عملی در مورد مرحوم کافی به اثبات نرسیده است.

الحاقیه:
🔻درپی انتشار روایت آیت الله خاتم یزدی از ماجرای ممانعت سیدمصطفی خمینی از دیدار شیخ احمد کافی با امام خمینی، فرزند مرحوم کافی تکذیبیه زیر را در اختیار سایت دین آنلاین گذاشت:

بسم الله الرحمن الرحیم
اینجانب فرزند مرحوم کافی هستم که مع الاسف از درج این مطلب کذب و دروغ نسبت به مرحوم کافی الان اطلاع پیدا کردم و از باب وظیفه دینی چند سطر کوتاه می نویسم:

✔️گرچه معتقدم ارباب مرحوم کافی امام زمان(ع) روحی له فدا همچنانکه بعد چهل سال از شهادت مرحوم کافی با نداشتن هیچگونه تریبون تبلیغاتی، این نوکر وفادار را در اوج عزت نگه داشته است همچنان دامن او را از دروغهای شاخدار و تهمت های ناروایی مثل ارتباط با ساواک محفوظ میدارد.

نظرخوانندگان محترم را به چند نکته جلب میکنم:

۱- سازمان اسناد انقلاب اسلامی بعد از انقلاب با پژوهش کامل در اسناد ساواک که در جریان انقلاب به دست امت حزب الله افتاده بود کتابی را با عنوان یاران امام منتشر کرد در چند مجلد،که جلد هشتم آن اختصاص به شهید کافی دارد در این کتاب هشتصد سند از ساواک منتشر شده که ساواک از مرحوم کافی به ستوه آمده بوده است، لطفا مراجعه کنید و بخوانید آنجا اسناد بدست آمده سخن می گویند نه فرزند مرحوم کافی دفاع کند از پدر؛

۲ – مرحوم کافی حدود چهل بار دستگیر و زندانی شده است که هنوز عکسها ی زندان ایشان و بعضی از خطبایی که با ایشان زندان بوده اند زنده اند مثل حاج سید ابوالقاسم شجاعی و….
چگونه ایشان ارتباطش با ساواک محرز شده بود!؟

۳-مرحوم کافی در سال ۱۳۵۴ از طرف ساواک به مدت سه سال تبعید شدند به شهر ایلام که با کوشش و سعایت مراجع تقلید مخصوصا مرحوم آیت الله العظمی سید احمد خوانساری مدت تبعید ایشان به یکسال تقلیل یافت،و ایشان سال ۱۳۵۴ به ایلام منتقل شدند، مرحوم کافی ساواکی بود!؟

ای کاش دروغ استخوان داشت و در گلوی دروغگو میماند و رسوایش میکرد.

واما آخرین نکته:
۴- بنده خودم در سال ۱۳۵۶ با مرحوم کافی در سفر زیارتی عراق همسفر بودم علما و مراجع از ایشان دعوت ناهار و شام میکردند و مرحوم امام هم از ایشان دعوت کردند و ایشان که علاقه خاصی به امام داشتند با اشتیاق پذیرفتند و رفتند. کسی که در آن روز همراه مرحوم کافی بود در منزل امام حضرت آیت الله سید حسن مرتضوی هستند که الان از علما و بزرگان ساکن در مشهد هستند و از طرف رهبر معظم انقلاب بعنوان رییس شورای حوزه علمیه مشهد انتخاب شدند.
ایشان خودشان تعریف میکنند جلسه منزل امام در نجف و پذیرایی از مرحوم کافی را،
چه کسی دروغ به این بزرگی را نسبت مرحوم کافی ساخته، نمیدانم هنوز نامه هایی که بین امام و مرحوم کافی رد و بدل شده موجود است در دفترنشر آثار امام.

وظیفه ام بود از این سرباز حضرت ولی عصر که خوشبختانه پدر حقیر بودند دفاع کنم، گرچه ارباب رسم نوکر داری به احسن وجه میداند.

محسن کافی، قم

دین‌آنلاین: چرا به این جریان الحاد جدید می‌گویند؟
شهبازی: به نظر می‌رسد که وصف «جدید» برای این جریان تااندازه‌ای وصف بامسمایی است؛ چراکه اگر به اندیشه‌های الحادی یا مهم‌ترین ملحدان کلاسیک توجه کنیم همت آنها عمدتاً معطوف به‌نقد براهین اثبات وجود خدا یا تشکیک درباره باورهای دینی مؤمنان بود و اگر رویکرد ایجابی در نفی خدا و باورهای دینی داشتند در داوری خود نسبت به جامعه دین‌داران از حیطه انصاف علمی خارج نمی‌شدند و به‌ندرت توهین و تمسخری را در این باب روا می‌داشتند. همچنین الحاد کلاسیک را می‌توان گفت تا اندازه زیادی بر فلسفه و الهیات استوار است. اما این جریان اولاً: بیش از آنکه بر فلسفه و الهیات استوار باشد صرفاً بر علم استوار است. علم تنها آغازگاه سخن آنهاست بلکه اگر درمحتوای کلامشان دقت کنیم نه بر علم و نظرهای علمی بلکه بر نوعی مکتب فکری و ایدئولوژی که می‌توان آن را علم‌باوری نامید تأکید دارند. درواقع از علم نوعی مابعدالطبیعه و جهان‌بینی می‌سازند و این یعنی فاصله‌گرفتن از علم و ضوابط اندیشه علمی. ثانیاً: این جریان و چهره‌های آن ضمن رویکرد ایجابی به نفی خدا و باورهای دینی و نامعقول دانستن باور به خدا چنین باورهایی را برای انسان‌ها و حیات انسانی خطرناک و زیان‌بار می‌دانند. بر همین پایه برخی از این چهره‌ها خواهان اقدام عملی برای برانداختن باورهای دینی و محدود کردن جامعه دین‌داران هستند.

ازاین‌رو می‌توان این جریان را نه جریان الحادی برای نفی خدا بلکه جریان توفنده دین‌ستیز نامید که در این دین‌ستیزی خود درواقع می‌توان آن را متناظر با جریان‌های بنیادگرایانه و تکفیری دینی دانست. لذا اگر کسی الحاد جدید را الحاد تکفیری (تکفیر مؤمنان)‌ یا الحاد بنیادگرایانه یا الحاد ایدئولوژیک یا افراطی بداند سخنی گزافه نگفته است.

دین‌آنلاین: مهم‌ترین باورها یا مبانی فکری این گروه چیست؟
شهبازی: برای پاسخ به این سؤال بهتر است به‌جای برشمردن دیدگاه‌ها و نظریه‌های آنها،‌ فرآیند پرداختن به دین و باورهای دینی را از سوی ملحدان مطمح نظر قرار دهیم. برخی از این ملحدان با همه‌فهم‌کردن دانش‌های تجربی ازجمله زیست‌شناسی،‌ فیزیک و عصب‌شناسی، علم را از حوزه یا حلقه‌های تخصصی دانشمندان به میان عوام آورده‌اند.
در مرحله بعد مدعای بنیادی را مطرح کردند که همه اندیشه‌های آنها به‌ویژه داوکینز و دنت بر آن استوار است و آن اینکه باور به خدا و دیگر باورهای دینی، باورهای علمی یا فرضیه‌های علمی هستند که تحلیل، تبیین یا نفی و اثبات آنها در صلاحیت دانشمندان علوم تجربی است. لذا این باورها را از حیطه باورهای الهیاتی و فلسفی صرف به حوزه باورهای علمی و طبیعی آوردند. ازاین‌روست که به‌عنوان نمونه دنیل دنت عنوان مهم‌ترین کتاب الحادی خود را “شکستن طلسم: دین به‌عنوان پدیده‌ای طبیعی” می‌نامد و تأکید عجیبی بر عنوان اصلی این کتاب دارد؛ زیرا به اعتقاد ایشان با تبدیل کردن دین به پدیده طبیعی، طلسم تابوی تحقیق در باورهای دینی را شکسته است. و هر کس که صلاحیت ورود به نظریه‌های علمی را داشته باشد می‌تواند در دین و باورهای دینی تحقیق کند و این حوزه دیگر در انحصار الهی‌دانان، فیلسوفان و عالمان ادیان نیست.

دین‌آنلاین: چه واکنش‌هایی در مقابل این جریان صورت گرفته است؟
شهبازی: می‌توان واکنش‌ها را به دودسته تقسیم کرد: واکنش از سوی ملحدان و واکنش از سوی معتقدان. برخی از ملحدان در مقابل سخنان، مصاحبه‌ها و نوشته‌های ملحدان جدید به‌شدت واکنش منفی نشان داده و سطح نوشته‌های علمی آنها را بسیار کم‌مایه ارزیابی کرده‌اند. ازجمله این منتقدان می‌توان به مایکل روس، اسکات أترن، تامس نیگل و… اشاره کرد که می‌گویند درواقع با خواندن آثار کسانی مثل داوکینز، هریس و هیچنز از اینکه خود را ملحد بنامیم شرمنده‌ایم.

دسته دوم از منتقدان این جریان فیلسوفان و الهی‌دانان برجسته‌ای هستند که از همان روزهای نخستین که آثار این چند ملحد جدید در اختیار خوانندگان قرار گرفت علیه نوشته‌ها و افکار آنها واکنش نشان دادند که از آن میان می‌توان به آلوین پلنتینگا، الیستر مک گراث، جی آنگل کورلت، جان إف هات و نظایر اینها اشاره کرد.

دین‌آنلاین: چرا به این جریان الحاد جدید می‌گویند؟
شهبازی: به نظر می‌رسد که وصف «جدید» برای این جریان تااندازه‌ای وصف بامسمایی است؛ چراکه اگر به اندیشه‌های الحادی یا مهم‌ترین ملحدان کلاسیک توجه کنیم همت آنها عمدتاً معطوف به‌نقد براهین اثبات وجود خدا یا تشکیک درباره باورهای دینی مؤمنان بود و اگر رویکرد ایجابی در نفی خدا و باورهای دینی داشتند در داوری خود نسبت به جامعه دین‌داران از حیطه انصاف علمی خارج نمی‌شدند و به‌ندرت توهین و تمسخری را در این باب روا می‌داشتند. همچنین الحاد کلاسیک را می‌توان گفت تا اندازه زیادی بر فلسفه و الهیات استوار است. اما این جریان اولاً: بیش از آنکه بر فلسفه و الهیات استوار باشد صرفاً بر علم استوار است. علم تنها آغازگاه سخن آنهاست بلکه اگر درمحتوای کلامشان دقت کنیم نه بر علم و نظرهای علمی بلکه بر نوعی مکتب فکری و ایدئولوژی که می‌توان آن را علم‌باوری نامید تأکید دارند. درواقع از علم نوعی مابعدالطبیعه و جهان‌بینی می‌سازند و این یعنی فاصله‌گرفتن از علم و ضوابط اندیشه علمی. ثانیاً: این جریان و چهره‌های آن ضمن رویکرد ایجابی به نفی خدا و باورهای دینی و نامعقول دانستن باور به خدا چنین باورهایی را برای انسان‌ها و حیات انسانی خطرناک و زیان‌بار می‌دانند. بر همین پایه برخی از این چهره‌ها خواهان اقدام عملی برای برانداختن باورهای دینی و محدود کردن جامعه دین‌داران هستند.

ازاین‌رو می‌توان این جریان را نه جریان الحادی برای نفی خدا بلکه جریان توفنده دین‌ستیز نامید که در این دین‌ستیزی خود درواقع می‌توان آن را متناظر با جریان‌های بنیادگرایانه و تکفیری دینی دانست. لذا اگر کسی الحاد جدید را الحاد تکفیری (تکفیر مؤمنان)‌ یا الحاد بنیادگرایانه یا الحاد ایدئولوژیک یا افراطی بداند سخنی گزافه نگفته است.

دین‌آنلاین: مهم‌ترین باورها یا مبانی فکری این گروه چیست؟
شهبازی: برای پاسخ به این سؤال بهتر است به‌جای برشمردن دیدگاه‌ها و نظریه‌های آنها،‌ فرآیند پرداختن به دین و باورهای دینی را از سوی ملحدان مطمح نظر قرار دهیم. برخی از این ملحدان با همه‌فهم‌کردن دانش‌های تجربی ازجمله زیست‌شناسی،‌ فیزیک و عصب‌شناسی، علم را از حوزه یا حلقه‌های تخصصی دانشمندان به میان عوام آورده‌اند.
در مرحله بعد مدعای بنیادی را مطرح کردند که همه اندیشه‌های آنها به‌ویژه داوکینز و دنت بر آن استوار است و آن اینکه باور به خدا و دیگر باورهای دینی، باورهای علمی یا فرضیه‌های علمی هستند که تحلیل، تبیین یا نفی و اثبات آنها در صلاحیت دانشمندان علوم تجربی است. لذا این باورها را از حیطه باورهای الهیاتی و فلسفی صرف به حوزه باورهای علمی و طبیعی آوردند. ازاین‌روست که به‌عنوان نمونه دنیل دنت عنوان مهم‌ترین کتاب الحادی خود را “شکستن طلسم: دین به‌عنوان پدیده‌ای طبیعی” می‌نامد و تأکید عجیبی بر عنوان اصلی این کتاب دارد؛ زیرا به اعتقاد ایشان با تبدیل کردن دین به پدیده طبیعی، طلسم تابوی تحقیق در باورهای دینی را شکسته است. و هر کس که صلاحیت ورود به نظریه‌های علمی را داشته باشد می‌تواند در دین و باورهای دینی تحقیق کند و این حوزه دیگر در انحصار الهی‌دانان، فیلسوفان و عالمان ادیان نیست.

دین‌آنلاین: چه واکنش‌هایی در مقابل این جریان صورت گرفته است؟
شهبازی: می‌توان واکنش‌ها را به دودسته تقسیم کرد: واکنش از سوی ملحدان و واکنش از سوی معتقدان. برخی از ملحدان در مقابل سخنان، مصاحبه‌ها و نوشته‌های ملحدان جدید به‌شدت واکنش منفی نشان داده و سطح نوشته‌های علمی آنها را بسیار کم‌مایه ارزیابی کرده‌اند. ازجمله این منتقدان می‌توان به مایکل روس، اسکات أترن، تامس نیگل و… اشاره کرد که می‌گویند درواقع با خواندن آثار کسانی مثل داوکینز، هریس و هیچنز از اینکه خود را ملحد بنامیم شرمنده‌ایم.

دسته دوم از منتقدان این جریان فیلسوفان و الهی‌دانان برجسته‌ای هستند که از همان روزهای نخستین که آثار این چند ملحد جدید در اختیار خوانندگان قرار گرفت علیه نوشته‌ها و افکار آنها واکنش نشان دادند که از آن میان می‌توان به آلوین پلنتینگا، الیستر مک گراث، جی آنگل کورلت، جان إف هات و نظایر اینها اشاره کرد.

هاوکینگ به بهشت اعتقاد نداشت
هاوکینگ درمورد آنچه پس از مرگ برای مغز و بدن اتفاق می‌افتد یک دیدگاه عملگرا داشت. او به گاردین گفت: «من مغز را مانند یک کامپیوتر در نظر می‌گیرم که وقتی اجزاء آن نتوانند کار کنند متوقف می‌شود و برای یک کامپیوترِ از کار افتاده هیچ بهشت و زندگی پس از مرگی وجود ندارد؛ اینها داستا‌نهای پریان است برای افرادی که از تاریکی می‌ترسند.»

هاوکینگ به یک خدای غیرشخصی اعتقاد داشت نه به یک خدای خالق
هاوکینگ در کتاب «تاریخچه زمان» دربارۀ خداوند می‌نویسد که اگر ما بتوانیم فرضیه‌های لازم برای توضیح هر پدیده و مادۀ موجود در هستی را کشف کنیم – یعنی بتوانیم یک توضیح انسانی برای اینکه چگونه جهان کار می‌کند بیابیم –  می‌توانیم «ذهن خدا» را بخوانیم.

اما در نوشته‌ها و مصاحبه‌های بعدی‌اش مثل «طرح بزرگ» در سال 2010، که با همکاری لئونارد ملودینوف نوشت، هاوکینگ تصریح کرد که او به خالقِ جهان در معنای سنتی آن نظر ندارد.
او در طرح بزرگ نوشت: «آفرینشِ آنی دلیل وجودِ هستی به جای نیستی است، چرا جهان هست؟ چرا ما هستیم؟ ضرورتی ندارد که خداوند صفحۀ آبی را لمس کند تا جهان به حرکت درآید.» پس از انتشار کتاب «طرح بزرگ» هاوکینگ به روزنامه تایم گفت: «به کاربردن زبان در مورد خداوند، بسیار استعاری‌تر از زبان تحت‌اللفظی است.خداوند اسمی است که مردم برای بیان دلیل بودنِ ما در اینجا به کار می‌برند اما من فکر می‌کنم که دلیلش قوانین فیزیک است نه کسی که بتوان با او رابطۀ فردی برقرار کرد. یک نوع خدای غیرشخصی – غیرمتشخص یا فراشخصی، وحدت وجود – وجود دارد.»

هاوکینگ خود را یک بی‌خدا (آتئیست) می‌دانست
هاوکینگ در مصاحبه اش با مجلۀ اسپانیایی «اِل موندو» درمورد تفکرش دربارۀ خدا گفته بود: «قبل از اینکه علم را بفهمیم طبیعی بود که باور داشته باشیم خداوند جهان را ساخته است. اما اکنون علم تفسیرهای قانع‌کننده‌تری ارائه می‌دهد. منظور من از اینکه می‌گویم ما می‌توانیم ذهن خدا را بخوانیم این است که اگر خدایی وجود داشت ما هر چیزی را که خدا می‌توانست بداند، می‌دانستیم؛ اما خدایی وجود ندارد. من یک بی‌خدا هستم..»

هاوکینگ می‌گوید هنوز جهان معنایی دارد
به گفتۀ نیویورک تایمز گرچه هاوکینگ مفهوم متعارف خالق را رد کرد اما او به طور بنیادی معتقد بود که جهان و زندگی معنا دارد. هاوکینگ در مورد معنای زندگی گفت: «به یاد داشته باشید که نگاه‌تان به بالا، رو به ستارگان باشد نه به سمت پایین و به پاهایتان. تلاش کنید چیزی را که می‌بینید بفهمید و از چیزی که باعث به وجود آمدن جهان می‌شود شگفت‌زده شوید. کنجکاو باشید؛ هرچند ممکن است زندگی دشوار به نظر بیاید، اما همیشه چیزی هست که شما می‌توانید آن را انجام دهید و در آن موفق باشید.»

هاوکینگ به بهشت اعتقاد نداشت
هاوکینگ درمورد آنچه پس از مرگ برای مغز و بدن اتفاق می‌افتد یک دیدگاه عملگرا داشت. او به گاردین گفت: «من مغز را مانند یک کامپیوتر در نظر می‌گیرم که وقتی اجزاء آن نتوانند کار کنند متوقف می‌شود و برای یک کامپیوترِ از کار افتاده هیچ بهشت و زندگی پس از مرگی وجود ندارد؛ اینها داستا‌نهای پریان است برای افرادی که از تاریکی می‌ترسند.»

هاوکینگ به یک خدای غیرشخصی اعتقاد داشت نه به یک خدای خالق
هاوکینگ در کتاب «تاریخچه زمان» دربارۀ خداوند می‌نویسد که اگر ما بتوانیم فرضیه‌های لازم برای توضیح هر پدیده و مادۀ موجود در هستی را کشف کنیم – یعنی بتوانیم یک توضیح انسانی برای اینکه چگونه جهان کار می‌کند بیابیم –  می‌توانیم «ذهن خدا» را بخوانیم.

اما در نوشته‌ها و مصاحبه‌های بعدی‌اش مثل «طرح بزرگ» در سال 2010، که با همکاری لئونارد ملودینوف نوشت، هاوکینگ تصریح کرد که او به خالقِ جهان در معنای سنتی آن نظر ندارد.
او در طرح بزرگ نوشت: «آفرینشِ آنی دلیل وجودِ هستی به جای نیستی است، چرا جهان هست؟ چرا ما هستیم؟ ضرورتی ندارد که خداوند صفحۀ آبی را لمس کند تا جهان به حرکت درآید.» پس از انتشار کتاب «طرح بزرگ» هاوکینگ به روزنامه تایم گفت: «به کاربردن زبان در مورد خداوند، بسیار استعاری‌تر از زبان تحت‌اللفظی است.خداوند اسمی است که مردم برای بیان دلیل بودنِ ما در اینجا به کار می‌برند اما من فکر می‌کنم که دلیلش قوانین فیزیک است نه کسی که بتوان با او رابطۀ فردی برقرار کرد. یک نوع خدای غیرشخصی – غیرمتشخص یا فراشخصی، وحدت وجود – وجود دارد.»

هاوکینگ خود را یک بی‌خدا (آتئیست) می‌دانست
هاوکینگ در مصاحبه اش با مجلۀ اسپانیایی «اِل موندو» درمورد تفکرش دربارۀ خدا گفته بود: «قبل از اینکه علم را بفهمیم طبیعی بود که باور داشته باشیم خداوند جهان را ساخته است. اما اکنون علم تفسیرهای قانع‌کننده‌تری ارائه می‌دهد. منظور من از اینکه می‌گویم ما می‌توانیم ذهن خدا را بخوانیم این است که اگر خدایی وجود داشت ما هر چیزی را که خدا می‌توانست بداند، می‌دانستیم؛ اما خدایی وجود ندارد. من یک بی‌خدا هستم..»

هاوکینگ می‌گوید هنوز جهان معنایی دارد
به گفتۀ نیویورک تایمز گرچه هاوکینگ مفهوم متعارف خالق را رد کرد اما او به طور بنیادی معتقد بود که جهان و زندگی معنا دارد. هاوکینگ در مورد معنای زندگی گفت: «به یاد داشته باشید که نگاه‌تان به بالا، رو به ستارگان باشد نه به سمت پایین و به پاهایتان. تلاش کنید چیزی را که می‌بینید بفهمید و از چیزی که باعث به وجود آمدن جهان می‌شود شگفت‌زده شوید. کنجکاو باشید؛ هرچند ممکن است زندگی دشوار به نظر بیاید، اما همیشه چیزی هست که شما می‌توانید آن را انجام دهید و در آن موفق باشید.»

پروفسور عدنان الهرتی، استاد تاریخ تمدن در دانشگاه اُمُ القری شهر مکّه می‌گوید فرضیۀ علمی دربارۀ وجود مقبرۀ حوا در جّده فرضیه‌ای خنثی و بی‌طرف است. الهرتی می‌گوید: «ابن جبیر، جغرافی‌دان و سیّاحِ عرب در قرن ششم هجری قمری، می‌نویسد که در طول سفرش به جدّه، یک گنبد قدیمی دیده است که خانۀ حوا است. ابن بطوطه، سیّاح عرب دیگری نیز در قرن هفتم هجری قمری به وجود قبّۀ حوا در شهر جدّه اشاره می‌کند. منابع علمی تأیید می‌کنند که محل سکونت آدم و حوا در مکّه بوده است اما شواهدی مبنی بر اینکه حوا در جدّه دفن شده است وجود ندارد.»

محمد المکّی در کتاب «تاریخ صحیح مکّه و خانۀ مقدس خدا» می‌نویسد که گورستان حوا در طول فصل حج باعث جذب بازدیدکنندگان زیادی می‌شد. زائران پس از انجام تشریفات حج به آنجا می‌رفتند و توسط کلاهبردارانی که مقداری از خاک گورستان را به آنها می‌فروختند استثمار می‌شدند و بعد به خانه باز می‌گشتند.

با وجود این داستان‌ها، برخی از مورخان در مورد وجود مقبرۀ حوا در این گورستان شک دارند، محمد صَدیق دیاب، نویسندۀ معاصر سعودی در کتاب «جدّه: تاریخ و زندگی اجتماعی» می‌نویسد: «شواهد کافی برای اثبات وجود مقبرۀ حوا در این گورستان وجود ندارد و به نظر من این فقط یک افسانه است.»

داستان قدیمی دیگری می‌گوید در گورستان سه گنبد بر روی یکی از مقبره‌های بزرگ ساخته شده بود و این مقبره متعلق به حوا بود. اما اکنون هیچ گنبدی در گورستان وجود ندارد، همۀ گورها شبیه یکدیگر هستند و هیچ اثری از وجود مقبره نیست.

پروفسور عدنان الهرتی، استاد تاریخ تمدن در دانشگاه اُمُ القری شهر مکّه می‌گوید فرضیۀ علمی دربارۀ وجود مقبرۀ حوا در جّده فرضیه‌ای خنثی و بی‌طرف است. الهرتی می‌گوید: «ابن جبیر، جغرافی‌دان و سیّاحِ عرب در قرن ششم هجری قمری، می‌نویسد که در طول سفرش به جدّه، یک گنبد قدیمی دیده است که خانۀ حوا است. ابن بطوطه، سیّاح عرب دیگری نیز در قرن هفتم هجری قمری به وجود قبّۀ حوا در شهر جدّه اشاره می‌کند. منابع علمی تأیید می‌کنند که محل سکونت آدم و حوا در مکّه بوده است اما شواهدی مبنی بر اینکه حوا در جدّه دفن شده است وجود ندارد.»

محمد المکّی در کتاب «تاریخ صحیح مکّه و خانۀ مقدس خدا» می‌نویسد که گورستان حوا در طول فصل حج باعث جذب بازدیدکنندگان زیادی می‌شد. زائران پس از انجام تشریفات حج به آنجا می‌رفتند و توسط کلاهبردارانی که مقداری از خاک گورستان را به آنها می‌فروختند استثمار می‌شدند و بعد به خانه باز می‌گشتند.

با وجود این داستان‌ها، برخی از مورخان در مورد وجود مقبرۀ حوا در این گورستان شک دارند، محمد صَدیق دیاب، نویسندۀ معاصر سعودی در کتاب «جدّه: تاریخ و زندگی اجتماعی» می‌نویسد: «شواهد کافی برای اثبات وجود مقبرۀ حوا در این گورستان وجود ندارد و به نظر من این فقط یک افسانه است.»

داستان قدیمی دیگری می‌گوید در گورستان سه گنبد بر روی یکی از مقبره‌های بزرگ ساخته شده بود و این مقبره متعلق به حوا بود. اما اکنون هیچ گنبدی در گورستان وجود ندارد، همۀ گورها شبیه یکدیگر هستند و هیچ اثری از وجود مقبره نیست.

مشکل اصلی وقتی بود که وی برای پیگیری به دفتر مرکزی پلیس در بروکلین رفت و پلیس به وی گفت قادر نیست حساسیت های مذهبی وی را رعایت کند، زیرا جای دوربین عکاسی ثابت است و افسر زنی نیز در اختیار نیست.

این زن مسلمان می‌گوید به مدت بیست دقیقه ناچار بوده است که حجاب اسلامی خود را کنار بگذارد که این شرایط برای وی بسیار دشوار بوده است.

در سال ۲۰۱۵ پلیس امریکا ملزم شد حساسیت‌های مذهبی افراد را در امور اداری رعایت کند. بر اساس قوانین جدید پلیس موظف است به افرادی که دستگیر کرده است بگوید که برای گرفتن عکس پرسنلی می‌توانند از حق انتخاب برخوردار باشند. افراد میتوانند از پلیس بخواهند که عکاس هم‌جنس آنها باشد، اما باید حجابشان را بردارند.

وکیل دو زن دیگر می‌گوید این دو پرونده به سال ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ مربوط است. در یکی از پرونده‌ها شاکی ادعا کرده است از وی در حالی که به دلیل ضربه همسایه بیهوش بوده است، بدون حجاب عکس گرفته شده است.

مشکل اصلی وقتی بود که وی برای پیگیری به دفتر مرکزی پلیس در بروکلین رفت و پلیس به وی گفت قادر نیست حساسیت های مذهبی وی را رعایت کند، زیرا جای دوربین عکاسی ثابت است و افسر زنی نیز در اختیار نیست.

این زن مسلمان می‌گوید به مدت بیست دقیقه ناچار بوده است که حجاب اسلامی خود را کنار بگذارد که این شرایط برای وی بسیار دشوار بوده است.

در سال ۲۰۱۵ پلیس امریکا ملزم شد حساسیت‌های مذهبی افراد را در امور اداری رعایت کند. بر اساس قوانین جدید پلیس موظف است به افرادی که دستگیر کرده است بگوید که برای گرفتن عکس پرسنلی می‌توانند از حق انتخاب برخوردار باشند. افراد میتوانند از پلیس بخواهند که عکاس هم‌جنس آنها باشد، اما باید حجابشان را بردارند.

وکیل دو زن دیگر می‌گوید این دو پرونده به سال ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ مربوط است. در یکی از پرونده‌ها شاکی ادعا کرده است از وی در حالی که به دلیل ضربه همسایه بیهوش بوده است، بدون حجاب عکس گرفته شده است.

امام جمعه مشهد با اشاره به این آیه گفته است: “راهپیمایی روز یکشنبه به نص صریح قرآن بزرگ‌ترین عبادت است. مقام معظم رهبری، مراجع تقلید و نهادهای سیاسی اجتماعی توصیه کردند، من می‌گویم بالاتر از اینها، نص صریح آیه 120 سوره مبارکه توبه می‌گوید راهپیمایی 22 بهمن بالاترین عبادت است، عناصر متحجری که به این انقلاب نگرویدند و در راهپیمایی 22 بهمن شرکت نمی‌کنند، اگر به خدا و قرآن معتقدند، با فضیلت‌ترین عبادت را از دست می‌دهند … هیچ‌چیز به‌ اندازه راهپیمایی 22 بهمن کفار را به غیظ و غضب نمی‌اندازد. این راهپیمایی آنان را به غیظ و غضب می‌آورد … این نص صریح آیه قرآن است، این از فتوای هر مرجع و توصیه هر مقامی بالاتر است. این حرف خداست، قرآن را قبول دارید و به‌عنوان یک عبادت ارزشمند برحسب نص صریح آیه قرآن آیه 120 سوره توبه، باید در راهپیمایی 22 بهمن شرکت کنید.”

نکته جنجال‌برانگیز در کلمات آقای علم‌الهدی آنجاست که ایشان ضرورت حضور در راهپیمایی را مستفاد از نص آیه قرآن می‌داند. این در حالی است که در اصطلاح علوم قرآنی، نص کلامی صریح و آشکار است که احتمال خلاف و تاویل در آن نباشد و جز یک معنا از آن برنیاید، به طوری که غیر آن معنا در کلام احتمال داده نمی‌شود.

پیش از این نیز آقای علم‌الهدی بارها برای استدلال‌های عمدتاً سیاسی خویش به قرآن استناد کرده است، اما تفاوت استناد ایشان برای ضرورت حضور در راهپیمایی 22 بهمن آن است که ایشان معتقد است نص آیه مذکور دلالت بر آن مفهوم دارد!

ناگفته نماند که ایشان در بسیاری از موضع‌گیری‌های جنجالی خود به قرآن اشاره کرده است، چنانکه در ماجرای ممنوعیت کنسرت در شهر مشهد نیز به قرآن استناد کرده بود. ایشان در خطبه‌های نماز جمعه خرداد 96 با اشاره به اینکه فلسطین قداستش براساس مسجد الاقصی است و این نص صریح قرآن است، گفته بود: “چطور این حکم برای فلسطین می‌تواند صادق باشد اما برای مشهد که شهر امام رضا(ع) است صادق نباشد؟ آیا تربت پاک امام رضا(ع) به اندازه آن شهر قداست ندارد؟ اینکه نظر بنده نیست که بگویند تو را قبول نداریم این آیه قرآن است.”

همچنین ایشان بدون آنکه به آیه مشخصی از قرآن اشاره کند در همایش تجلیل از فعالان و مروجان فرهنگ عفاف و حجاب ملاک برخورد با بدحجابی را نص قرآن دانسته است: “ملاک برخورد ما با این مفاسد نص صریح قرآن و تعالیم پیامبر(ص) است و چون از چنین پشتوانه محکمی برخورداریم نباید در مقابل آن کوتاه آمد.”

پیش‌تر نیز در شهریور 1392 و در نخستین روزهای دولت حسن روحانی با انتقاد از انتصاب خانم افخم به عنوان سخنگوی وزارت خارجه گفته بود: “در دیدارم در حاشیه اجلاس خبرگان با روحانی به آیه 18 سوره مبارکه زخرف اشاره کردم و گفتم از جناب‌عالی در این خصوص انتظار نداشتیم. البته باید از زنان عالمه و فاضله در دولت استفاده کرد اما سخنگوی وزارت خارجه بیانگر سیاست خارجی یک دولت اسلامی و دینی است، لذا نباید در این خصوص خلاف آیه قرآن عمل کرد.”

وی همچنین مهر ماه سال 94 مقوله انتخابات را یک خطر بالقوه برای نظام دانست و با استناد به آیه 67 سوره مائده از خطر احتمالی توده مردم برای پیامبر اسلام گفته بود و هشدار داده بود: “این آیه، اعلام خطر به ما هم هست. اگر شما بنا شد از مردم مراقبت نکنید، همان به سر ما می‌آید که ۱۲۰‌ هزار نفر یک طرف می‌ایستند و پشت سر امام حسین ٧٢ نفر بیشتر نیستند. این به سر ما می‌آید. خطر توده در جریان انتخابات است، در دروازه مردم‌سالاری کشور است، جابه‌جاکردن توده خطرش در دروازه مردم‌سالاری کشور است.”

بیشتر از این، استنادات امام جمعه مشهد به قرآن در بسیاری از اظهارنظرهای جنجالی وی دیده می‌‌شود، چنانکه ممکن است بسیاری از سخنرانان و مبلغان نیز کلمات و ادعاهایی را به ظاهر قرآن و احادیث مستند کنند اما باید دید تعریف ایشان از نص قرآن جیست که در چنین مواردی، ظواهر آیات قرآن را که معانی مختلف برمی‌دارد مطابق با مدعای خویش می‌داند و بدان استناد می‌کند و قاطعانه از دلالت نص قرآن بر بیان خویش می‌گوید!

امام جمعه مشهد با اشاره به این آیه گفته است: “راهپیمایی روز یکشنبه به نص صریح قرآن بزرگ‌ترین عبادت است. مقام معظم رهبری، مراجع تقلید و نهادهای سیاسی اجتماعی توصیه کردند، من می‌گویم بالاتر از اینها، نص صریح آیه 120 سوره مبارکه توبه می‌گوید راهپیمایی 22 بهمن بالاترین عبادت است، عناصر متحجری که به این انقلاب نگرویدند و در راهپیمایی 22 بهمن شرکت نمی‌کنند، اگر به خدا و قرآن معتقدند، با فضیلت‌ترین عبادت را از دست می‌دهند … هیچ‌چیز به‌ اندازه راهپیمایی 22 بهمن کفار را به غیظ و غضب نمی‌اندازد. این راهپیمایی آنان را به غیظ و غضب می‌آورد … این نص صریح آیه قرآن است، این از فتوای هر مرجع و توصیه هر مقامی بالاتر است. این حرف خداست، قرآن را قبول دارید و به‌عنوان یک عبادت ارزشمند برحسب نص صریح آیه قرآن آیه 120 سوره توبه، باید در راهپیمایی 22 بهمن شرکت کنید.”

نکته جنجال‌برانگیز در کلمات آقای علم‌الهدی آنجاست که ایشان ضرورت حضور در راهپیمایی را مستفاد از نص آیه قرآن می‌داند. این در حالی است که در اصطلاح علوم قرآنی، نص کلامی صریح و آشکار است که احتمال خلاف و تاویل در آن نباشد و جز یک معنا از آن برنیاید، به طوری که غیر آن معنا در کلام احتمال داده نمی‌شود.

پیش از این نیز آقای علم‌الهدی بارها برای استدلال‌های عمدتاً سیاسی خویش به قرآن استناد کرده است، اما تفاوت استناد ایشان برای ضرورت حضور در راهپیمایی 22 بهمن آن است که ایشان معتقد است نص آیه مذکور دلالت بر آن مفهوم دارد!

ناگفته نماند که ایشان در بسیاری از موضع‌گیری‌های جنجالی خود به قرآن اشاره کرده است، چنانکه در ماجرای ممنوعیت کنسرت در شهر مشهد نیز به قرآن استناد کرده بود. ایشان در خطبه‌های نماز جمعه خرداد 96 با اشاره به اینکه فلسطین قداستش براساس مسجد الاقصی است و این نص صریح قرآن است، گفته بود: “چطور این حکم برای فلسطین می‌تواند صادق باشد اما برای مشهد که شهر امام رضا(ع) است صادق نباشد؟ آیا تربت پاک امام رضا(ع) به اندازه آن شهر قداست ندارد؟ اینکه نظر بنده نیست که بگویند تو را قبول نداریم این آیه قرآن است.”

همچنین ایشان بدون آنکه به آیه مشخصی از قرآن اشاره کند در همایش تجلیل از فعالان و مروجان فرهنگ عفاف و حجاب ملاک برخورد با بدحجابی را نص قرآن دانسته است: “ملاک برخورد ما با این مفاسد نص صریح قرآن و تعالیم پیامبر(ص) است و چون از چنین پشتوانه محکمی برخورداریم نباید در مقابل آن کوتاه آمد.”

پیش‌تر نیز در شهریور 1392 و در نخستین روزهای دولت حسن روحانی با انتقاد از انتصاب خانم افخم به عنوان سخنگوی وزارت خارجه گفته بود: “در دیدارم در حاشیه اجلاس خبرگان با روحانی به آیه 18 سوره مبارکه زخرف اشاره کردم و گفتم از جناب‌عالی در این خصوص انتظار نداشتیم. البته باید از زنان عالمه و فاضله در دولت استفاده کرد اما سخنگوی وزارت خارجه بیانگر سیاست خارجی یک دولت اسلامی و دینی است، لذا نباید در این خصوص خلاف آیه قرآن عمل کرد.”

وی همچنین مهر ماه سال 94 مقوله انتخابات را یک خطر بالقوه برای نظام دانست و با استناد به آیه 67 سوره مائده از خطر احتمالی توده مردم برای پیامبر اسلام گفته بود و هشدار داده بود: “این آیه، اعلام خطر به ما هم هست. اگر شما بنا شد از مردم مراقبت نکنید، همان به سر ما می‌آید که ۱۲۰‌ هزار نفر یک طرف می‌ایستند و پشت سر امام حسین ٧٢ نفر بیشتر نیستند. این به سر ما می‌آید. خطر توده در جریان انتخابات است، در دروازه مردم‌سالاری کشور است، جابه‌جاکردن توده خطرش در دروازه مردم‌سالاری کشور است.”

بیشتر از این، استنادات امام جمعه مشهد به قرآن در بسیاری از اظهارنظرهای جنجالی وی دیده می‌‌شود، چنانکه ممکن است بسیاری از سخنرانان و مبلغان نیز کلمات و ادعاهایی را به ظاهر قرآن و احادیث مستند کنند اما باید دید تعریف ایشان از نص قرآن جیست که در چنین مواردی، ظواهر آیات قرآن را که معانی مختلف برمی‌دارد مطابق با مدعای خویش می‌داند و بدان استناد می‌کند و قاطعانه از دلالت نص قرآن بر بیان خویش می‌گوید!

طبق اعتقاداتِ وایت، خداوند به مؤمنانی که به مشیت وعده‌داده‌شدۀ او اعتماد می‌کنند و سرمایه‌گذاری خود را بر اساس آن انجام می‌دهند پاداش خواهد داد. این سرمایه‌گذاری از طریق سپرده‌هایی مثل ایمان، دعا و انفاق صورت می‌گیرد. لذا اگر کسی خواهان سلامت و ثروت است، تنها کاری که لازم است انجام دهد آن است که انفاق کند و ایمان داشته باشد تا تمام خواسته‌های قلبی او محقّق گردد. هرچه سرمایه‌گذاری فرد بیشتر باشد، احتمال دریافت پاداش نیز فزون‌تر خواهد بود.

کشیش کاتولیک محافظه‌کار، تیموتی دولان (از مخالفان سقط‌جنین) و پدر روحانی فرانکلین گراهام نیز از دیگر کشیشان حاضر در مراسم تحلیف بودند. گراهام کسی بود که خطاب به میلیون‌ها تن از اوانجلی‌های آمریکا گفت که می‌توانند با وجدانی آسوده به ترامپ رأی دهند، چراکه ترامپ شبیه به کوروش، فرمانروای ایران باستان است که در عهدعتیق از او یاد شده است. اما چه نقطۀ اشتراکی میان ترامپ و کوروش وجود دارد؟ کوروش پادشاهی فاتح بود که پس از فتح بابل، تمام اسرای یهودی را آزاد کرد. او به سنن حاکم بر سرزمین‌هایی که فتح می‌کرد احترام می‌گذاشت و دولتی غیرمتمرکز داشت. از نظر اوانجلی‌های آمریکا، حکومت کوروش به حال تمام رعیت‌ او (به‌ویژه برای قوم برگزیدۀ خدا-یهود) سودمند بود. کوروش تنها فرمانروای خارجی‌ای است که در عهدعتیق از او تحت عنوان «مسیحا» یاد شده است. منظور گراهام از تشبیه ترامپ به کوروش آن بود که حالا اوانجلی‌ها و بنیادگرایان می‌توانند از شرّ هژمونی متمرکزکنندۀ لیبرالی خلاص شوند و دوباره به آزادی‌های مذهبی خود دست پیدا کنند، و حتّی اگر به کسی رأی دهند که مثل آنها اعتقادات اوانجلی ندارد، باز هم به این خواستۀ خود خواهند رسید.

اما در این معادله ترامپ مصداق یک آزادی‌بخش-مسیحا-فرمانراو ر دارد و واشنگتن به منزلۀ شهر بابل است که به حکومت او مرکزیت می‌بخشد. ترامپ به منزلۀ کوروش است که تمام مردم خداترس آمریکایی را از شرّ «فاحشۀ بابل» که در کاخ سفید زندگی می‌کند می‌رهاند.

اما ریشۀ لفّاظی‌های سیاسی ترامپ را می‌توان به قبل‌تر از اینها دنبال کرد. نورمن وینست پیل، کشیش کلیسای ماربل نیویورک کشیش پدر ترامپ بود. کتاب پرفروش پیل تحت عنوان «قدرت مثبت‌اندیشی» به دنیای ترامپ‌ها قالب بخشید. این کتاب موجب به وجود آمدن صنعت متفکران انگیزشی شد که طرفداران آن تاجرانی مثل ترامپ هستند. این کتاب که بر پایۀ اعتماد به نفس، عملگرایی، پیشرفت تصاعدی و تحقق رؤیاهای شخصی تألیف شده، به تفکرّات بسیاری از کشیشان بنیادگرا و اوانجلی شکل و قالب بخشید.

لذا کتاب «قدرت مثبت‌اندیشی» بر جنبش رشد کلیسا و جنبش‌های «سلامت، ثروت و رفاه» و بسیاری از دیگر نمودهای کاپیتالیستیِ اوانجلیسم و بنیادگرایی تأثیر گذاشت. فرضیۀ آن نیز ساده بود: اگر به چیزی اعتقاد داری، ایمان داشته باش و آن قدر به زبان تکرارش کن تا جامۀ عمل بپوشد. اگر ذهن و زبان انسان کاملاً مثبت باشد، در نهایت به هدف خود خواهد رسید.

بنابراین شعارِ «آمریکا را دوباره عالی کنیم» چشم‌اندازی است که اگر مردم آمریکا به آن ایمان داشته باشند محقّق خواهد شد و اگر محقّق نشود، نشان‌دهندۀ شک و ضعف ایمان مردم خواهد بود. از نظر بعضی‌ها این تفکّر کاملاً منطقی است.

چشم‌انداز مذهبی ترامپ به نوعی یک طرح پونزیِ سیاسی-معنوی است و خط‌مشی سیاسی او نیز از همین طرح سرچشمه می‌گیرد. فرصت‌طلبی، مصلحت‌گرایی و مثبت‌گرایی درس‌هایی است که ترامپ از پای منبرِ کشیش پیل آموخت.

سیمای دین در آمریکا همان چیزی است که بر روی اسکناس‌های دلار چاپ شده است: «توکّل ما به خداست». برای مردم آمریکا، جریان مشیت الهی و رفاه دنیوی واقعیت‌هایی معنوی و مادی‌‌اند و سیاست و مصلحت‌گرایی نیز واسطه‌های آنها هستند. ترامپ نیز زاییدۀ ملّتی است که در تفکّرِ آن خدا با پول‌پرستی و ثروت درهم‌آمیخته است.
رهبران ما باید انسان‌هایی به لحاظ اجتماعی ژرف‌بین باشند، واقع‌گرایی سیاسی داشته باشند و در جامعه الگوی فضیلت و صداقت برای مردم باشند. حال آن که می‌دانیم ترامپ در تک‌تک این عرصه‌ها کاستی دارد. ظرف چند سال آتی، حامیان ترامپ از خواب غفلت بیدار خواهند شد و چون وعده‌های خود را تحقّق‌نایافته ببینند، ایمان خود را به وعده‌های ترامپ از دست خواهند داد.

طبق اعتقاداتِ وایت، خداوند به مؤمنانی که به مشیت وعده‌داده‌شدۀ او اعتماد می‌کنند و سرمایه‌گذاری خود را بر اساس آن انجام می‌دهند پاداش خواهد داد. این سرمایه‌گذاری از طریق سپرده‌هایی مثل ایمان، دعا و انفاق صورت می‌گیرد. لذا اگر کسی خواهان سلامت و ثروت است، تنها کاری که لازم است انجام دهد آن است که انفاق کند و ایمان داشته باشد تا تمام خواسته‌های قلبی او محقّق گردد. هرچه سرمایه‌گذاری فرد بیشتر باشد، احتمال دریافت پاداش نیز فزون‌تر خواهد بود.

کشیش کاتولیک محافظه‌کار، تیموتی دولان (از مخالفان سقط‌جنین) و پدر روحانی فرانکلین گراهام نیز از دیگر کشیشان حاضر در مراسم تحلیف بودند. گراهام کسی بود که خطاب به میلیون‌ها تن از اوانجلی‌های آمریکا گفت که می‌توانند با وجدانی آسوده به ترامپ رأی دهند، چراکه ترامپ شبیه به کوروش، فرمانروای ایران باستان است که در عهدعتیق از او یاد شده است. اما چه نقطۀ اشتراکی میان ترامپ و کوروش وجود دارد؟ کوروش پادشاهی فاتح بود که پس از فتح بابل، تمام اسرای یهودی را آزاد کرد. او به سنن حاکم بر سرزمین‌هایی که فتح می‌کرد احترام می‌گذاشت و دولتی غیرمتمرکز داشت. از نظر اوانجلی‌های آمریکا، حکومت کوروش به حال تمام رعیت‌ او (به‌ویژه برای قوم برگزیدۀ خدا-یهود) سودمند بود. کوروش تنها فرمانروای خارجی‌ای است که در عهدعتیق از او تحت عنوان «مسیحا» یاد شده است. منظور گراهام از تشبیه ترامپ به کوروش آن بود که حالا اوانجلی‌ها و بنیادگرایان می‌توانند از شرّ هژمونی متمرکزکنندۀ لیبرالی خلاص شوند و دوباره به آزادی‌های مذهبی خود دست پیدا کنند، و حتّی اگر به کسی رأی دهند که مثل آنها اعتقادات اوانجلی ندارد، باز هم به این خواستۀ خود خواهند رسید.

اما در این معادله ترامپ مصداق یک آزادی‌بخش-مسیحا-فرمانراو ر دارد و واشنگتن به منزلۀ شهر بابل است که به حکومت او مرکزیت می‌بخشد. ترامپ به منزلۀ کوروش است که تمام مردم خداترس آمریکایی را از شرّ «فاحشۀ بابل» که در کاخ سفید زندگی می‌کند می‌رهاند.

اما ریشۀ لفّاظی‌های سیاسی ترامپ را می‌توان به قبل‌تر از اینها دنبال کرد. نورمن وینست پیل، کشیش کلیسای ماربل نیویورک کشیش پدر ترامپ بود. کتاب پرفروش پیل تحت عنوان «قدرت مثبت‌اندیشی» به دنیای ترامپ‌ها قالب بخشید. این کتاب موجب به وجود آمدن صنعت متفکران انگیزشی شد که طرفداران آن تاجرانی مثل ترامپ هستند. این کتاب که بر پایۀ اعتماد به نفس، عملگرایی، پیشرفت تصاعدی و تحقق رؤیاهای شخصی تألیف شده، به تفکرّات بسیاری از کشیشان بنیادگرا و اوانجلی شکل و قالب بخشید.

لذا کتاب «قدرت مثبت‌اندیشی» بر جنبش رشد کلیسا و جنبش‌های «سلامت، ثروت و رفاه» و بسیاری از دیگر نمودهای کاپیتالیستیِ اوانجلیسم و بنیادگرایی تأثیر گذاشت. فرضیۀ آن نیز ساده بود: اگر به چیزی اعتقاد داری، ایمان داشته باش و آن قدر به زبان تکرارش کن تا جامۀ عمل بپوشد. اگر ذهن و زبان انسان کاملاً مثبت باشد، در نهایت به هدف خود خواهد رسید.

بنابراین شعارِ «آمریکا را دوباره عالی کنیم» چشم‌اندازی است که اگر مردم آمریکا به آن ایمان داشته باشند محقّق خواهد شد و اگر محقّق نشود، نشان‌دهندۀ شک و ضعف ایمان مردم خواهد بود. از نظر بعضی‌ها این تفکّر کاملاً منطقی است.

چشم‌انداز مذهبی ترامپ به نوعی یک طرح پونزیِ سیاسی-معنوی است و خط‌مشی سیاسی او نیز از همین طرح سرچشمه می‌گیرد. فرصت‌طلبی، مصلحت‌گرایی و مثبت‌گرایی درس‌هایی است که ترامپ از پای منبرِ کشیش پیل آموخت.

سیمای دین در آمریکا همان چیزی است که بر روی اسکناس‌های دلار چاپ شده است: «توکّل ما به خداست». برای مردم آمریکا، جریان مشیت الهی و رفاه دنیوی واقعیت‌هایی معنوی و مادی‌‌اند و سیاست و مصلحت‌گرایی نیز واسطه‌های آنها هستند. ترامپ نیز زاییدۀ ملّتی است که در تفکّرِ آن خدا با پول‌پرستی و ثروت درهم‌آمیخته است.
رهبران ما باید انسان‌هایی به لحاظ اجتماعی ژرف‌بین باشند، واقع‌گرایی سیاسی داشته باشند و در جامعه الگوی فضیلت و صداقت برای مردم باشند. حال آن که می‌دانیم ترامپ در تک‌تک این عرصه‌ها کاستی دارد. ظرف چند سال آتی، حامیان ترامپ از خواب غفلت بیدار خواهند شد و چون وعده‌های خود را تحقّق‌نایافته ببینند، ایمان خود را به وعده‌های ترامپ از دست خواهند داد.